Trakt Biskupi– kilometr historii Warmii

Edward Cyfus
Jerzy Laskowski

Na zachowanym kilometrowym odcinku historycznego traktu z Warszawy do Lidzbarka Warmińskiego w 2006 roku powstał Trakt Biskupi, poświęcony historii Warmii. Aleję otwierają symboliczne Wrota Warmii. Zgodnie z tradycją obok nich stoi duży drewniany krzyż. Po obu stronach wrót umieszczone są rzeźbione w drewnie herby dwunastu miast warmińskich: Lidzbarka Warmińskiego, Olsztyna, Braniewa, Fromborka, Reszla, Bisztynka, Barczewa, Jezioran, Biskupca, Dobrego Miasta, Pieniężna i Ornety. Na poboczu stoją duże tablice z mapami konturowymi Warmii od czasów ukształtowania jej granic, poprzez najważniejsze zmiany do dnia dzisiejszego. Jest to początek Szlaku Świętej Warmii.

Kilkanaście lat temu leśna droga w Bałdach, na skraju wsi, w niczym nie przypominała historycznego traktu. Pobocza porastał gąszcz krzaków, dziko rosnących drzew i zarośli, wśród których niknęły zwały gruzu i śmieci wyrzucanych do lasu. Jedynie prastare, sztucznie nasadzone potężne lipy i klony mogły wskazywać na pierwotną funkcję tej drogi, która po kilometrze ginęła w lesie. Okazało się, że jest to fragment historycznego traktu wiodącego z Warszawy do Lidzbarka Warmińskiego, którym na Warmię przez setki lat podążali nowo mianowani polscy biskupi.

Stare lipy zaintrygowały mieszkańca Butryn, wówczas nauczyciela w tamtejszej szkole, Jerzego Laskowskiego, pasjonata lokalnej historii. Analizując kontekst historyczny, odkrył tu fragmenty dawnego traktu warszawskiego biegnącego przez Bałdy, opisanego na początku XX wieku przez Walentego Barczewskiego w książce Kiermasy na Warmii. W 2005 roku zaprosił do Bałd Edwarda Cyfusa i opowiedział mu o powitaniach biskupów warmińskich, zachęcając go do współpracy celem odtworzenia dawnej tradycji. Cyfus zajmował się wówczas promocją w Urzędzie Gminy w Purdzie, był też znanym już popularyzatorem Warmii. Od razu zapalił się do pracy, zainspirował dalsze poszukiwania w literaturze i archiwach. Od samego początku wiele podmiotów zaangażowało się w ideę odtworzenia Traktu Biskupiego. Oprócz wspomnianych osób i gminy Purda: Starostwo Powiatowe w Olsztynie, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Lasy Państwowe– Nadleśnictwa Jedwabno i Nowe Ramuki, Warmińska Kuria Metropolitalna, Stowarzyszenie „Baby Pruskie”. Wielki wkład wnieśli mieszkańcy Butryn i okolic, dzięki którym trakt został uprzątnięty i przepięknie odrestaurowany.

Rozpoczęły się prace nad koncepcją zagospodarowania zabytkowej alei lipowej i poszukiwanie historycznych źródeł opisujących wjazdy biskupów na Warmię. Trzeba było usunąć zakrzaczenia, uprzątnąć gruz i śmieci, poprawić stan samej drogi. Rozważając różne możliwości zagospodarowania alei, brano pod uwagę pomysł ustawienia tablic poświęconych poszczególnym biskupom. Początkowo były różne zdania, czy należy w ten sposób uhonorować wszystkich biskupów czy tylko polskich, czy może tylko tych, którzy faktycznie byli witani w Bałdach. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja, aby postawić tablice informacyjne z nazwiskami, latami panowania i herbami wszystkich biskupów warmińskich. W ten sposób powstała ciekawa ścieżka historyczno-edukacyjna prezentująca władców Warmii.

Przed aleją zbudowano symboliczne Wrota i ustawiono krzyż, nawiązując do historycznych opisów krzyża stojącego na granicy między protestanckimi Bałdami a katolickimi Butrynami.

Uroczystość otwarcia Traktu Biskupiego odbyła się 16 września 2006 r. w szkole w Butrynach. Na placu w asyście kompanii honorowej Wojska Polskiego dyrektor szkoły Maria Laskowska w towarzystwie wójta Gminy Purda Jana Omelana, sołtys Butryn Urszuli Raszkowskiej i lokalnego proboszcza ks. Jana Pietrzyka powitała gości, a następnie w sali gimnastycznej ks. prof. Andrzej Kopiczko wygłosił referat na temat historii powitań biskupów warmińskich. Po wykładzie goście honorowi – arcybiskup Wojciech Ziemba i arcybiskup senior Edmund Piszcz przejechali bryczkami do Bałd. Goście zasadzili lipy przy tablicach pamiątkowych poświęconych ich osobom. Wskrzeszenie tradycji nastąpiło w roku, w którym odbywał się ingres nowego biskupa. Arcybiskup Wojciech Ziemba powiedział m.in. Co prawda odbyłem już ingres, ale tu w Bałdach odbywam ingres historyczny

Siedemnastego maja 2007 roku odbyła się uroczystość, w której wziął udział prymas Polski kardynał Józef Glemp. Przybył w towarzystwie nuncjusza apostolskiego arcybiskupa Józefa Kowalczyka, który wyraził uznanie dla pomysłu odtworzenia Traktu Biskupiego w Bałdach. W uroczystości brali udział również arcybiskup Wojciech Ziemba, prof. Ryszard Górecki rektor UWM w Olsztynie, starosta olsztyński Adam Sierzputowski i wójt Gminy Purda Jerzy Laskowski.

Tego dnia podczas spaceru po Trakcie zrodził się pomysł, żeby poszczególnych biskupów upamiętnić głazami. Ale kto sfinansuje pięćdziesiąt głazów? Rektor i starosta od razu zadeklarowali, że w imieniu swoich instytucji takie głazy ufundują i w ten sposób dadzą przykład do naśladowania. W 2008 r. odsłonięto sześć pierwszych, rozpoczynając tradycję Warmińskiego Kiermasu Tradycji, Dialogu i Zabawy. Od tego momentu co roku kolejni fundatorzy, zarówno osoby fizyczne, jak i instytucje, stowarzyszenia i przedsiębiorstwa odsłaniają nowe głazy poświęcone ordynariuszom warmińskim.

Ponieważ historia Warmii wiąże się dziejami dwóch narodów – polskiego i niemieckiego, od początku powstania traktu było duże zainteresowanie pomysłem ze strony stowarzyszeń byłych mieszkańców Warmii w Niemczech.

Od 2008 roku kształtuje się tradycja dorocznego świętowania u Wrót Warmii. Co roku w pierwszą sobotę lipca odbywa się tu Warmiński Kiermas Tradycji, Dialogu, Zabawy. W ten sposób jest honorowana data 4 lipca 1243 roku, kiedy to z polecenia papieża Innocentgo IV legat papieski Wilhelm z Modeny dokonał podziału Prus na cztery diecezje. Największą z nich była diecezja warmińska, która jako jedyna przetrwała do dziś.

Każdy kiermas rozpoczyna się uroczystą mszą świętą koncelebrowaną w kościele parafialnym w Butrynach. Następnie goście udają się do Bałd. Na Trakcie odbywa się odsłonięcie jednego lub więcej głazów poświęconych historycznym biskupom warmińskim. W trakcie uroczystości fundator przypomina sylwetkę honorowanej postaci, często też wyjaśnia osobiste powody, dlaczego dokonał właśnie takiego wyboru. Kolejnym punktem programu jest inscenizacja wjazdu biskupa warmińskiego na Warmię. Nie polega na odtwarzaniu dokładnego przebiegu wydarzeń sprzed lat, tylko symbolicznym nawiązaniu do tradycji. Od pierwszego kiermasu w jego organizację angażuje się społeczność lokalna, głównie z sołectw Bałdy i Butryny oraz ochotnicze straże pożarne, zwłaszcza OSP Butryny.

Czasami na kiermas przyjeżdżają wyjątkowi goście z zagranicy. 4 lipca 2009 roku odsłonięto głaz poświęcony biskupowi Andrzejowi Batoremu. Jego fundatorami byli ambasada Węgier i Andrzej Dowgiałło. Ambasador Robert Kiss przybył, żeby osobiście uczestniczyć w tej uroczystości. Towarzyszyła mu grupa Szeklerów ze wsi Csikszetdomokos, gdzie biskup Batory poniósł śmierć. Mszę świętą w kościele w Butrynach celebrował prymas Polski kardynał Józef Glemp, towarzyszył mu węgierski duchowny. Goście z Siedmiogrodu przekazali prymasowi urnę z ziemią z miejsca tragicznej śmierci biskupa oraz wodę ze studni, z której według tradycji napił się przed śmiercią. Ambasador Węgier odmówił zaproszenia na bryczkę, tylko wraz z barwnym orszakiem w węgierskich strojach ludowych pomaszerował z Butryn na Trakt Biskupi.

Innym wyjątkowym wydarzeniem była wizyta delegacji zakonu krzyżackiego z Wiednia. Działo się to 3 lipca 2010 roku. Wielki mistrz Bruno Platter i arcybiskup Wojciech Ziemba koncelebrowali mszę świętą w kościele w Butrynach. Następnie wszyscy udali się na Trakt Biskupi, gdzie wielki mistrz odsłonił ufundowany przez siebie głaz poświęcony pierwszemu biskupowi warmińskiemu Anzelmowi. Okazją było 800-lecie urodzin biskupa, który jako jedyny biskup warmiński był jednocześnie członkiem zakonu krzyżackiego.

Po sukcesie pierwszego kiermasu arcybiskup Wojciech Ziemba zaproponował honorowanie głazami nie tylko historycznych biskupów warmińskich, ale również postaci szczególnie zasłużonych dla diecezji warmińskiej. Dla upamiętnienia tych osobistości przeznaczono miejsce przed symbolicznymi Wrotami Warmii. 17 października 2009 roku odsłonięto pierwszy głaz poświęcony nuncjuszowi apostolskiemu arcybiskupowi Józefowi Kowalczykowi, który przybył na tę uroczystość. Kolejnym był kardynał Stefan Gulbinowicz. w 2010 roku, w rocznicę katastrofy smoleńskiej, odsłonięto głaz poświęcony biskupowi polowemu WP gen. Tadeuszowi Płoskiemu.

Warto przypomnieć, że obok powszechnie znanych zasług, biskup Płoski przyczynił się do powstania Traktu Biskupiego. Od początku interesował się postępami wszelkich prac. Przekazał pieniądze na malowanie sali gimnastycznej w szkole w Butrynach, gdzie odbywała się uroczystość reaktywacji Traktu w 2006 roku. Obecność kompanii honorowej WP to również zasługa biskupa.

Dziewiątego września 2019, w 50. rocznicę śmierci księdza infułata Adalberta Wojciecha Zinka, administratora apostolskiego na Warmii w 1951 roku, w Bałdach na Trakcie Biskupów Warmińskich odsłonięto głaz poświęcony jego pamięci.

W 1953 roku jako jedyny duchowny odmówił on odczytania, podpisania i rozesłania do parafii deklaracji aprobującej aresztowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego. Konsekwencją było aresztowanie księdza Zinka przez UB i osadzenie go w warszawskim więzieniu na Rakowieckiej. Fundatorem głazu jest Warmiak Herbert Monkowski.

Niezwykle ważnym wydarzeniem w historii Traktu Biskupiego był ingres arcybiskupa Józefa Górzyńskiego. 8 października 2016 roku nowy ordynariusz w towarzystwie arcybiskupa seniora Wojciecha Ziemby przybył do Bałd, gdzie został uroczyście powitany przez swoich diecezjan. W ten sposób powrócono do pięknej starej tradycji, kiedy to w tym miejscu witano nowego rządcę diecezji warmińskiej. Historia zatoczyła koło.

ROZDZIAŁ 5. KALENDARIUM

Spis treści

Wstęp Wrota Świętej Warmii

Od Redakcji Z Warszawy na Warmię przez Bałdy

Wojciech K. Szalkiewicz Przez biskupie Wrota na Szlak Świętej Warmii

ks. Andrzej Kopiczko Powitania biskupów warmińskich na granicy diecezji w wiekach XVI-XVIII

Jerzy Laskowski Z Lidzbarka Warmińskiego do Warszawy

Jerzy Laskowski Ciekawostki o biskupach warmińskich

Edward Cyfus, Jerzy Laskowski Trakt Biskupi – kilometr historii Warmii

Kalendarium