Teren, na którym założono Jeziorany, już w wiekach wcześniejszych był zasiedlony przez Prusów. Zajmowało go plemię Bartów, a ich ziemie wchodziły w skład Małej Barcji. Pobliskie Tłokowo mogło być ważnym ośrodkiem władzy plemiennej. Świadczą o tym pojawiające się w dokumentach dotyczących okolicznych wsi wzmianki mówiące o obszarze Tłokowo[1].
W wyniku zapisu papieża Innocentego IV z 1243 roku, ustanawiającego na terenach zamieszkiwanych przez Prusów podział na diecezje, i po podboju tych ziem przez Krzyżaków, okolice dzisiejszych Jezioran zostały oddane pod jurysdykcję biskupa warmińskiego. Miasto zostało oficjalnie założone 5 lutego 1338 roku, a zasadźcą został Henryk Wandepfaffe. Pod aktem lokacyjnym, w zastępstwie biskupa Hermana z Pragi, który dopiero w kwietniu tegoż roku dotarł do swojej diecezji, podpisali się: proboszcz braniewski Mikołaj oraz wójt krajowy Henryk Luter. Miastu zapisano 110 włók ziemi, w tym 11 przyznano sołtysowi, 6 na uposażenie kościoła, po jednej na zabudowę miasta i zamkowe pastwisko, a 30 na wspólne użytkowanie mieszkańców. Pozostałe 61 podzielono pomiędzy osadników, z których większość pochodziła z okolic Ornety, Dobrego Miasta i Lidzbarka Warmińskiego. Nowo założone miasto w dokumentach nazwano civitas Seburg, lecz szybko, ze względu na otaczające je liczne jeziora i założenie zamkowe, zaczęto używać nazwy Seeburg, czyli Zamek nad Jeziorem (polscy osadnicy nazywali miasto Zyborkiem). Od XV wieku pojawia się także polska nazwa Jeziorany. Przywilej lokacyjny miasta potwierdził w 1389 roku biskup Henryk Sorbom, dodając mieszkańcom 40 włók lasu i prawo do połowu ryb w okolicznych jeziorach.
Mierniczy podczas wytyczania miasta zastosował układ szachownicowy (ulice są proste, względem siebie zaś równoległe i prostopadłe). Na środku znajduje się prostokątny rynek. Na nim do roku 1656 stał ratusz, lecz strawił go ogień. W narożniku południowo-wschodnim wzniesiono kościół pw. św. Bartłomieja. Zabudowę miejską otaczał wysoki mur z trzema bramami: Mostową od północy (nazywano ją również Lidzbarską), Młyńską od południa i Reszelską od wschodu, oraz fosa. Młyn, którego istnienie jest już wzmiankowane w akcie lokacyjnym, znajdował się na Stawem Młyńskim. Ten zaś powstał prawdopodobnie wtedy, gdy prowadzono prace ziemne związane z budową pierwszej drewniano-ziemnej warowni, jeszcze przed oficjalnym nadaniem praw miejskich Jezioranom.
Miasto podczas swojej kilkusetletniej historii było nie tylko świadkiem wielu wojen, które przetaczały się przez Warmię, ale również boleśnie ich doświadczało. Już w niecałe sto lat po lokacji podczas tzw. wojny głodowej, pomiędzy Polską a Zakonem Krzyżackim, w 1414 roku Jeziorany i okoliczne wioski zostały splądrowane i spalone. Kolejna wojna, ze względu na długość jej trwania zwana trzynastoletnią (1454-1466), również mocno dotknęła mieszkańców. 26 stycznia 1456 roku miasto zostało złupione przez krzyżackich knechtów. Później Jeziorany kilkukrotnie stawały się łupem żołnierzy zwaśnionych stron. Po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 roku nie dane było mieszkańcom długo cieszyć się spokojem. Dotknęły ich skutki konfliktu pomiędzy biskupem warmińskim Mikołajem Tungenem a polskim królem Kazimierzem Jagiellończykiem, zwanego przez historyków wojną księżą. W 1472 roku polscy żołnierze spalili przedzamcze.
Można odnieść wrażenie, że czerwony kur na przemian z morowym powietrzem i zbrojnymi oddziałami upodobały sobie to niewielkie warmińskie miasteczko. Zaraza szalała tu w latach 1570, 1587 i 1743. W 1633 roku wybuchł wielki pożar miasta. Sporą jego część płomienie strawiły również w 1656 roku. Nie wspominając o wojskach szwedzkich w wieku XVII i XVIII oraz francuskich i rosyjskich w roku 1807. Miasto walczyło z ogniem w roku 1743, w lipcu 1783, maju 1807 oraz w sierpniu 1842 i w roku 1871. Po przejściu linii frontu podczas II wojny światowej połowa miasta legła w gruzach. Przez te wszystkie stulecia mieszkańcy wykazywali się jednak niebywałym hartem ducha i wiarą w lepsze jutro, gdyż mimo tych przeciwności wciąż odbudowywali swoje zniszczone miasto.
Wszystkie te dziejowe burze sprawiły jednak, iż w mieście nie ma wielu zabytków z okresu jego początków. Do czasów współczesnych zachował się gotycki kościół farny pw. św. Bartłomieja. Wybudowano go w latach 1360-1390. Jest to świątynia orientowana, z halą podzieloną na trzy nawy. Od strony północnej dostawiono do bryły dwukondygnacyjną zakrystię, a od południa wybudowano kruchtę. Główne wejście do świątyni znajduje się w podstawie wysokiej, kwadratowej wieży ulokowanej po stronie zachodniej i prawie całkowicie włączonej w korpus kościoła.
W roku 1912 został rozbudowany – bryłę kościoła powiększono od strony wschodniej o dwa przęsła, od północy dodano kruchtę i zakrystię oraz podwyższono wieżę. Nad wejściem w wieży znajduje się wykonane z metalu płaskorzeźbione popiersie Matki Boskiej z Dzieciątkiem i inskrypcja dotyczącą pożaru miasta w roku 1783. W halowym wnętrzu świątyni, podpartym ośmiobocznymi filarami, wykonano sklepienia gwiaździste.
Barokowy ołtarz główny powstał w 1734 roku w reszelskim warsztacie Jana Chryzostoma Schmidta. W górnej części umieszczono obraz przedstawiający Ostatnią Wieczerzę. Wśród otaczających go rzeźb są postaci świętych: Burcharda, Iwony, Albana, czy bardziej znanych: Walentego, Antoniego czy Floriana. Obraz w głównej części ołtarza przedstawia patrona świątyni – św. Bartłomieja.
Ponadto w kościele znajduje się sześć ołtarzy bocznych wykonanych w XVIII i XIX wieku. Ołtarz boczny w nawie południowej powstał około roku 1710 w warsztacie Krzysztofa Peuckera – reszelskiego rzeźbiarza. Umieszczony jest w nim obraz Matki Boskiej Różańcowej ze św. Dominikiem i Katarzyną Sieneńską. W nastawie – figura Madonny. Ołtarz okalają medaliony z malowanymi przedstawieniami tajemnic różańca oraz rzeźby św. Dominika i św. Katarzyny. W nawie północnej ołtarz klasycystyczny z około 1850 roku z obrazem św. Jana Nepomucena (namalowanym w 1866 roku przez C. Kabatha) oraz figury świętych biskupów – Mikołaja i Augustyna. W pozostałych ołtarzach ustawionych przy filarach znajdują się obrazy przedstawiające św. Barbarę, Ukrzyżowanie, św. Annę uczącą Matkę Boską czy Modlitwę Jezusa w Ogrójcu.
We wnętrzu świątyni uwagę zwraca również XIX-wieczna, bogato zdobiona ambona oraz baptysterium umieszczone w kaplicy chrzcielnej. W kościelnych ławkach wierni zasiadają tu już od ponad czterech wieków – zostały one wykonane w roku 1610.
Kościół pw. św. Bartłomieja nie jest jedyną budowlą sakralną w mieście. W 1580 roku wójt krajowy diecezji warmińskiej Krzysztof Troszka ufundował kaplicę św. Krzyża. Konsekrował ją w 1580 roku biskup Marcin Kromer. W roku 1766 została rozbudowana i ponownie poświęcona. Jest budowlą murowaną, salową, od strony wschodniej nad dwuspadowym dachem wystaje ośmioboczna wieżyczka przykryta barokowym hełmem.
Wewnątrz znajduje się późnorenesansowy ołtarz z około 1600 roku. W jego nastawie obraz z około 1700 roku przedstawiający Ukrzyżowanie, poniżej w podstawie ołtarza namalowane na desce złożenie do grobu. Ponadto w kaplicy znajdują się jeszcze m.in. barokowy krucyfiks oraz obraz św. Walentego – orędownika od ciężkich chorób.
Swoją świątynię wznieśli tu też protestanci, którzy po włączeniu Warmii do Królestwa Prus w 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski, przybyli do Jezioran. Orientowany kościół halowy z kwadratową wieżą po stronie zachodniej wybudowali w latach 1886-1887. Obecnie dawna świątynia ewangelicko-augsburska służy katolickiej parafii św. Jadwigi Królowej. Uroczystego poświecenia kościoła dokonał 10 maja 1992 roku arcybiskup metropolita warmiński Edmund Piszcz.
W mieście znajdują się również dwie kapliczki – pierwsza, przy ulicy Mikołaja Kopernika, datowana jest na koniec XVIII wieku. Otynkowana, a w dużej wnęce, otoczonej dwiema masywnymi półkolumnami, umieszczono krucyfiks. Druga, powstała na przełomie XIX i XX wieku, stoi na skrzyżowaniu ulic Kajki i Sienkiewicza.
Obowiązkowym punktem miłośników miejskich eksploracji jest poszukiwanie pozostałości zamku biskupów warmińskich w Jezioranach. Najpierw był on założeniem drewniano-ziemnym. Dopiero po roku 1350 ówczesny biskup warmiński Jan z Miśni rozpoczął budowę zamku murowanego. Prace te trwały do około 1400 roku. Mimo iż nie zachował się on do dzisiaj, gdyż w 1783 roku spłonął po uderzeniu pioruna w zamkową wieżę, na podstawie rycin, opisów i pozostałości można odtworzyć jego dawny wygląd. Zamek stał na stromym wzniesieniu i był oddzielony od miasta fosą. Od wschodu ulokowano przedzamcze. Posiadał dwa skrzydła. Podpiwniczony budynek główny znajdował się po stronie zachodniej, naprzeciw bramy wjazdowej. Drugie, niższe skrzydło zamykało stronę południową. W północno-wschodnim narożniku wybudowano masywną, bardzo wysoką wieżę. Pozostałe strony kwadratowego dziedzińca chronił mur kurtynowy.
Zamki z założenia miały być samowystarczalne, tak, aby załoga mogła przygotować się do oblężenia i je odeprzeć, nawet jeżeli zostanie zajęte miasto. Nie inaczej było w zamku jeziorańskim. Znajdowała się tu kuchnia, piekarnia oraz browar. Ponadto kaplica oraz pomieszczenia reprezentacyjne. W przyziemiu wieży przetrzymywano więźniów. W zamku w Jezioranach, który przez pewien okres w wiekach XV i XVII był siedzibą warmińskiego wójta krajowego, umieszczono również zbrojownię. Do dzisiaj z domu głównego pozostały tylko piwnice, które znajdują się pod wybudowanym w 1790 roku nowym ratuszem (obecnie znajduje się w nim siedziba Urzędu Miasta i Gminy Jeziorany). Fundamenty skrzydła południowego posłużyły do posadowienia na nich budynków mieszkalnych i dawnej siedziby straży pożarnej (rozebrano ją w 1925 roku). W książce Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach[2] autorzy podają, iż zamek jeziorański był wznoszony przez ten sam warsztat budowlany i na prawie takim samym planie (jedynie odwróconym), co zamek biskupi w Reszlu. Spacer po reszelskim zamku może więc dać nam wyobrażenie, jak mogłaby się dzisiaj prezentować taka budowla obronna w Jezioranach.
Historia miasta to nie tylko zabytkowe sakralne budowle, średniowieczny układ ulic, zachowane stare domy i dawne cmentarze. To również ludzie, którzy tu się urodzili i wychowali. Jednym z nich jest ksiądz Roch Ludwik Krämer – kapelan biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego czy też biskup warmiński Józef Ambroży Geritz, pełniący tę posługę w latach 1842-1867. Tymi samymi ulicami Jezioran, które obecni mieszkańcy pokonują w krzątaninie codziennych spraw, przechodził ponad cztery wieki temu Jan Leo (1572-1635) – przyszły kanonik dobromiejski i autor książki Historia Prussiae[3], którą można uznać za pierwszą warmińską kronikę.
[2] M. Garniec, M. Jackiewicz-Garniec, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach. Powiśle Górne Prusy Warmia Mazury, Olsztyn 2009.
[3] J. Leo, Historia Prussiae: Sub fortunatissimis Auspiciis Celsissimi S.R.I. Principis Illustrissimi Ac Reverendissimi Domini D. Christophori In Słvpow Szembek Dei, & Apostolicae Sedis Gratia Episcopi Varmiensis & Sambiensis, Terrarum Prussiae Praesidis, Brunsbergae 1725.