Gmina Olsztynek jest najdalej na południe wysuniętym fragmentem powiatu olsztyńskiego, który w przeważającej części obejmuje ziemie warmińskie. Samo miasto Olsztynek znajduje się na Mazurach, lecz tuż przy granicy Warmii, a z racji swojego położenia geograficznego i komunikacyjnego, jest niejako bramą wjazdową dla tych, którzy przybywając z pozostałych obszarów Polski, pragną poznawać bogatą historię i zabytki warmińskiego dominium. Historia zaś, szczególnie ta wielka, nie rozróżniała podziału na Warmię i Mazury, lecz w równym stopniu poprzez wojny, grabieże i epidemie doświadczała obu krain. Gdy zaś karta dziejów się odwracała, korzystali z tego i Warmiacy, i Mazurzy.
Zanim lokowano miasto, były tu puszczańskie tereny zajmowane przez pruskie plemię Sasinów. Aby ułatwić skolonizowanie tych ziem i ich obronę, tym bardziej, że wiódł tędy trakt handlowy z pobliskiego Mazowsza w głąb Prus, państwo Zakonu Krzyżackiego postanowiło wybudować tu zamek. Uczynił to komtur ostródzki Günther von Hohenstein. Od jego nazwiska zamek i rozwijająca się przy nim osada przyjęły nazwę Hohenstein. Pierwsza wzmianka o warowni pojawia się w dokumentach w 1351 roku, a w 1359 wielki mistrz zakonu krzyżackiego Winrich von Kniprode nadaje osadzie prawa miejskie.
Zamek wybudowano na niewielkim wzgórzu w pobliżu rzeki Jemiołówki, poza obrębem miasta, ale w na tyle bliskim jego sąsiedztwie, że mury przedzamcza łączyły się z murami miejskimi. Główny budynek warowni był trzykondygnacyjny, podpiwniczony. Z czasem dobudowano drugie skrzydło południowo-wschodnie. Dziedziniec otoczono murami obronnymi, a prowadziła do niego z przedzamcza brama umieszczona w wieży. Z pewnością na dziedzińcu znajdowały się zabudowania gospodarcze, a w piwnicach przechowywano żywność. Średniowieczne zapisy o olsztyneckim zamku mówią, że była w nim zlokalizowana kuchnia, piekarnia i zbrojownia. Musiał on być samowystarczalny na wypadek długiego oblężenia.
Olsztynek po bitwie pod Grunwaldem zajęły bez walki wojska polsko-litewskie. Mieszkańcy uznali władzę polskiego króla i otworzyli bramy miasta oraz opanowanego przez siebie zamku. Kolejna wojna polsko-krzyżacka w 1414 roku nie obeszła się z miastem tak łaskawie. Zniszczeniu uległ ratusz, kościół, część zamku i miejskiej zabudowy. Kolejne wojny Polski z Zakonem, z racji położenia Olsztynka blisko granicy z Mazowszem, równie mocno dotykały zamek i gród. Ostatecznie założenie zamkowe, które także bardzo ucierpiało podczas wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku i w pożarze miasta w roku 1685, zaczęło chylić się ku upadkowi i było powoli rozbierane. W 1793 roku pozostałości zaadaptowano na dom dla miejskich urzędników. W 1843 roku ulokowano w nim powstałe w Olsztynku progimnazjum. Nie był on jednak dostosowany do potrzeb szkoły i dlatego w latach 1847-1849 wszystko gruntownie przebudowano, nadając nowemu budynkowi cechy neogotyckie, które można podziwiać do dzisiaj. Z dawnego zamku zachowały się tylko piwnice domu głównego oraz mury obwodowe wykonane z polnego kamienia.
W 1854 roku posadę dyrektora w olsztyneckim progimnazjum objął Max Pollux Toeppen. Dzięki jego staraniom uzyskało ono w 1857 roku (jako trzecia szkoła na Mazurach) rangę pełnego gimnazjum. Przez piętnaście lat poznawał historię miasta i okolic, czego efektem były jego prace – najbogatszy zbiór informacji prezentujących historię Mazur[1] (w tym wydana w 1859 roku pierwsza monografia miasta).
Niewątpliwie najsłynniejszym absolwentem olsztyneckiego gimnazjum jest Emil von Behring. Urodził się w 1854 roku we wsi Ławice niedaleko Iławy. W 1901 roku jako pierwszy uczony otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny – za odkrycie surowicy przeciwbłoniczej.
Absolwentów poległych podczas I wojny światowej upamiętnia tablica umieszczona na elewacji jednego z budynków, w których, tak jak i w XIX wieku, mieści się szkoła.
Znajdujący się niedaleko od zamku dawny kościół parafialny został wybudowany w połowie XIV wieku jako świątynia jednonawowa, bez wyodrębnionego prezbiterium i wieży. Tę dostawiono w latach późniejszych. Do roku 1525 służył katolikom, a po hołdzie pruskim Albrechta Hohenzollerna i ustanowieniu w Prusach Książęcych protestantyzmu jako religii państwowej, wyznawcom nowej wiary. Świątynia podczas wojen była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. Po II wojnie światowej podniesiono ją z ruin dopiero w latach 1974-1977, nadając jej obecną formę i przeznaczając na cele kulturalne. Obecnie znajduje się tu obecnie Salon Wystawowy Muzeum Budownictwa Ludowego – Parku Etnograficznego w Olsztynku[2].
Olsztynecki skansen to wizytówka nie tylko miasteczka, ale całego regionu. Jest on jednym z najstarszych tego typu muzeów w Polsce, a jego początki sięgają roku 1909 i Królewca. Wtedy podjęto decyzję o stworzeniu tam muzeum na wolnym powietrzu. Po wybudowaniu w niedalekim Tannenbergu (obecnie Stębark) mauzoleum pruskiego feldmarszałka Paula von Hindenburga, postanowiono w roku 1937 przenieść eksponaty w obecne miejsce – pod Olsztynek.
Obecnie skansen zajmuje powierzchnię 94 hektarów i można tu obejrzeć budynki mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe i sakralne (z wyposażeniem) z terenów dawnych Prus Wschodnich. Miejsce to łączy niejako elementy kultury materialnej i duchowej dawnych mieszkańców Warmii, Mazur, Powiśla i Małej Litwy. Pokazuje, że codzienne życie mieszkańców tych krain było do siebie zbliżone, mieli podobne troski i podobne rzeczy sprawiały im radość.
Mieszkający w Olsztynku katolicy przez długi czas nie mieli swojego kościoła ani parafii. Udawali się na Msze święte na Warmię, do oddalonego o 8 kilometrów kościoła w Gryźlinach. Z myślą o nich została tu w 1895 roku reaktywowana parafia rzymskokatolicka. Wcześniej jednak powstał dla wiernych kościół, który zbudował w latach 1883-1888 ksiądz Paweł Antoni Jedzink. Uroczystej konsekracji dokonał 26 września 1888 roku biskup warmiński Andrzej Thiel, nadając świątyni wezwanie Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Brunona. Jest to budowla w stylu neogotyckim wzniesiona na planie krzyża, halowa, z wydzielonym wielobocznym prezbiterium. Główne wejście znajduje się w dostawionej do bryły kościoła wysokiej wieży. Wyposażenie jest skromne. Warto jednak zwrócić uwagę na ambonę, stacje Drogi Krzyżowej oraz posąg św. Brunona. Przy kościele znajduje się Kapliczka Maryjna.
Lokując miasto, dzielono je na parcele, a w centrum wyznaczano miejsce na rynek i ratusz. Założenie Olsztynka nie odbiega od tego schematu. Niestety, stary ratusz spłonął podczas pożaru miasta w 1685 roku. Jego odbudowa trwała aż do roku 1714. Po ponownej odbudowie w roku 1804 kres istnieniu starego ratusza położyli sami Prusacy, niszcząc w 1914 roku centrum miasta ogniem artyleryjskim podczas walk o jego odzyskanie z rąk armii rosyjskiej, która w tym czasie nacierała na Prusy Wschodnie. Na miejscu zniszczonego postawiono nowy, większy budynek władz miejskich, z salą konferencyjną i pokojami urzędników na parterze, a na piętrze – mieszkaniem burmistrza. Obecnie znajduje się tu siedziba władz miejskich oraz otwarte w 2015 roku Multimedialne Muzeum Obozu Jenieckiego Stalag IB i Historii Olsztynka. Upamiętnia ono istnienie w pobliskim Królikowie w czasie II wojny światowej jednego z największych obozów jenieckich w Europie Wschodniej.
Przed ratuszem uwagę przykuwa granitowy lew. W latach trzydziestych stał na postumencie w głównej alei prowadzącej do nieistniejącego już dziś Mauzoleum Hindenburga. Odnaleziony po ponad 50 latach, od 1993 roku zdobi olsztynecki rynek.
Spacerując po Olsztynku, łatwo dostrzec miejskie mury. Posiadały je wszystkie średniowieczne miasta, ale w niewielu, tak jak w tym, zachowały się ich znaczne fragmenty. Miasto zaczęto otaczać kamiennymi murami prawdopodobnie po roku 1414, gdy istniejąca zapewne drewniana palisada nie spełniała już swojej obronnej funkcji. Z pewnością były rozbudowywane i po wojnie trzynastoletniej, jednak już w wieku XVI zaczęły popadać w ruinę. Świadczy o tym fakt, iż zarówno na murach, jak i na pozostałościach baszt, powstawały miejskie zabudowania.
Jeden z takich domów, znajdujący się za dawnym kościołem, zachował się do czasów współczesnych. Powstał w drugiej połowie XVI wieku, a w 1684 roku był remontowany, o czym świadczy zachowany na belce łaciński napis Renovatum Anno 1684. Jego parter zajmowała miejska szkoła ewangelicka, na piętrze mieściło się mieszkanie nauczyciela. W nim 19 lipca 1764 roku urodził się Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (jego ojciec był w Olsztynku pastorem i rektorem szkoły ewangelickiej). Cenił on i promował literaturę polską oraz polski język, opracował i wydał pierwszy podręcznik do nauki tego języka. Tworzył słowniki polsko-niemieckie i niemiecko-polskie, jest również autorem małego słownika języka kaszubskiego. Zapisywał pieśni Mazurów i Kaszubów, wydawał kancjonały i psałterze, a także tłumaczył dzieła niemieckich pisarzy na język polski. Przeciwstawiał się germanizacji polskich dzieci w mazurskich szkołach. Nie dziwi zatem fakt, że był przez Mazurów bardzo szanowany. Obecnie na parterze tego domu znajduje się wystawa poświęcona Mrongowiuszowi (na pierwszym piętrze można zobaczyć wystawę pt. Średniowieczne obiekty w zborach Muzeum Budownictwa Ludowego). Pragnąc również uczcić jego pamięć, w 1946 roku miasteczku Sensburg (polski Ządźbork) nadano nazwę Mrągowo.
[1] Zob. M. P. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów Krainy i kultury pruskiej, Borussia, Olsztyn 1995.
[2] https://muzeumolsztynek.pl