Klebark Wielki to malownicza warmińska wieś położona nad Jeziorem Klebarskim, co prawda w niedalekim sąsiedztwie stołecznego Olsztyna, jednak wśród pól, łąk i lasów, w oddaleniu od głównych dróg. Miejsce to pełne ciszy, spokoju, a zarazem skłaniające do zadumy i refleksji. Warto oderwać się na chwilę od codziennych spraw i zastanowić nad tym, co łączy tę miejscowość ze świętą Heleną, matką cesarza Konstantyna Wielkiego, Ormianami, rycerskim zakonem powstałym na Bliskim Wschodzie (bynajmniej nie z Krzyżakami) oraz Koblencją i Wilhelmem Mayrem.
Wieś została założona przez kapitułę warmińską na miejscu dawnej osady pruskiej. Akt lokacji wystawiono 27 maja 1357 roku i określano w nim jej obszar na 60 włók. Do niej należało również jezioro Amelung (obecnie Klebarskie). Zasadźcą został wybrany Prus o imieniu Jan (Johannes) i z tego tytułu otrzymał 8 włók wolnych od czynszu. Nowi osadnicy otrzymali 14 lat wolnizny, co wskazuje, że teren ten wymagał od nich znacznego wkładu pracy w ponowne zagospodarowanie. Większość mieszkańców wsi stanowili Prusowie. Jeszcze na początku XVI wieku w tutejszym kościele były wygłaszane kazania nie tylko w języku polskim, ale i pruskim. Wieś mocno ucierpiała podczas wojny trzynastoletniej w 1455 roku. Zniszczyły ją krzyżackie wojska zaciężne pod wodzą Georga von Schliebena (stacjonował on również w Olsztynie, gdzie podstępem zajął tu kapitulny zamek). Ostatnia wojna polsko-krzyżacka prowadzona w latach 1519-1521 także mocno dotknęła Klebark.
Po wojennych zawieruchach wieku XV i początków XVI mieszkańcy Klebarka rozpoczęli odbudowę miejscowości w dwóch lokalizacjach – w miejscu poprzedniej oraz w nowej, w odległości 3 kilometrów na północ w kierunku Olsztyna. Ta pierwsza to obecny Klebark Wielki, młodsza – Klebark Mały. Mimo iż ten podział właściciel ziemi, czyli kapituła warmińska, usankcjonował prawnie dopiero 4 września 1587 roku, dzieląc obszar dawnego Klebarka po połowie (po 30 włók, w tym po 4 włóki przyznane sołtysom), to już w zapisach lokacyjnych Mikołaja Kopernika z 1517 roku pojawia się rozgraniczenie na dwie wsie – Cleberg Major (Klebark Wielki) i Cleberg Nova (Klebark Mały).
Mikołaj Kopernik, podczas pełnienia w Olsztynie funkcji administratora dóbr kapitulnych, odwiedzał Klebark trzykrotnie. 28 lutego 1519 potwierdził transakcję sprzedaży 2 łanów ziemi, którą Stenzel Zupky odkupił od Matza Slandera za kwotę 33 grzywien. Dwa kolejne wyjazdy miały miejsce w maju 1521 roku. W zapiskach wielebnego administratora, oprócz informacji o nadaniu opuszczonych łanów miejscowemu sołtysowi, który skarżył się, że swoich ma za mało, znalazł się również zapis o Marcinie Micherze, który stracił synów i żonę, a sam, stary i schorowany, nie może już uprawiać ziemi.
Pierwszy kościół w Klebarku Wielkim postawiono prawdopodobnie na początku XV wieku, chociaż nie zachowały się o nim żadne wzmianki. Wiadomo jedynie, że gdy w 1420 roku klebarską parafię objął Georg Hese, przed nim posługę kapłańską pełnił tu ksiądz Jakub Rogenschutz. Świątynia wzmiankowana jest również w zapiskach dotyczących roku 1455, gdyż pomimo zniszczenia wsi, ta ocalała. Nowy kościół wybudowano w wieku XVI, a jego konsekracji dokonał 1 sierpnia 1581 roku biskup warmiński Marcin Kromer. Nadał mu podwójne wezwanie: Znalezienia Krzyża Świętego i Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Obecna świątynia została wybudowana w roku 1892 według projektu Fritza Heitmanna – architekta z Królewca. Konsekrował ją 21 września 1896 roku biskup warmiński Andrzej Thiel, ku czci patronów wcześniejszego kościoła oraz dodając wezwanie św. Mikołaja.
Świątynia jest budowlą orientowaną, trzynawową, wzniesioną z cegły w stylu neogotyckim. Od wschodu znajduje się wydzielone wieloboczne prezbiterium i dwie zakrystie. Od zachodu do bryły dostawiona jest kwadratowa, wysoka i masywna wieża nakryta strzelistym dachem namiotowym. W jej ostatniej kondygnacji umieszczony został mechanizm zegarowy, a na zewnątrz cztery tarcze.
Wyposażenie świątyni jest również w dużej mierze neogotyckie. W środku ołtarza głównego znajduje się nisza relikwiarzowa, nad tabernakulum płaskorzeźbione przedstawienie baranka warmińskiego. Uwagę przykuwają dwa ołtarze boczne. W północnym znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem – sygnowany i datowany na rok 1862. Po bokach – figury św. Dominika i św. Franciszka, w zwieńczeniu – św. Jadwiga. Boczny ołtarz południowy wykonany jest w formie tryptyku. W nastawie ołtarzowej figury przedstawiające św. Barbarę, św. Mikołaja i św. Katarzynę Aleksandryjską. Malowidła na skrzydłach przedstawiają odpowiednio: Chrystusa przyjmującego marnotrawnego syna oraz Chrystusa jako Dobrego Pasterza (po złożeniu skrzydeł, na ich zewnętrznej stronie wizerunki Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty). Poniżej, w predelli, płaskorzeźba ze sceną z codziennego życia Świętej Rodziny.
Niewątpliwie jednym z najcenniejszych zabytków, nie tylko kościoła w Klebarku Wielkim, ale i całej Świętej Warmii, są witraże. Tutejsze zostały wykonane w Koblencji przez Wilhelma Mayra około roku 1888. Zamówił je ówczesny proboszcz ksiądz Józef Teschner, który podejmując się budowy nowego kościoła, pragnął, aby nowa świątynia przemawiała do wiernych i zachęcała ich do modlitwy również wystrojem witrażowym. Całość ma jednolitą kompozycję i składa się z dwóch witraży ornamentowych, rozety (nad kruchtą wieżową) oraz witraży figuralnych ukazujących tajemnice różańca świętego. Przedstawienia tajemnic bolesnych znajdują się w prezbiterium. W nawie południowej – tajemnice radosne, a w północnej – chwalebne. Witraże przetrwały wkroczenie wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku, gdyż, wedle lokalnego przekazu, ówczesny proboszcz ksiądz Paweł Chmielewski kazał je wcześniej zamalować wapnem.
Zwiedzając kościół w Klebarku Wielkim warto zwrócić również uwagę na polichromię z początku XX wieku z wpisanym Psalmem 83, bogato zdobioną drewnianą ławę gdańską z XVII wieku (z rzeźbioną sceną koronacji) oraz neogotycką ambonę i granitową chrzcielnicę. Na emporze organowej znajduje się instrument wykonany w 1895 roku w królewieckim warsztacie Maxa Terletzkiego.
Podczas podziwiania wyposażenia kościoła trzeba uświadomić sobie jego rangę duchową dla dzisiejszej Świętej Warmii. Biskup warmiński Edmund Piszcz dekretem z 8 września 2002 roku ustanowił tę świątynię Archidiecezjalnym Sanktuarium Krzyża Świętego. Podczas uroczystej ceremonii, która miała miejsce w Klebarku Wielkim 13 września 2002 roku, prymas Polski kardynał Józef Glemp przekazał tu relikwiarz z cząstką Świętego Krzyża. Tego, na którym Chrystus skonał na Golgocie, i który na początku IV wieku odnalazła w Jerozolimie św. Helena, matka cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego. W ten oto sposób malownicza warmińska miejscowość ma swój mały udział w wielkiej historii Świętego Miasta – Jerozolimy.
To jednak nie jedyne odniesienie do Świętego Krzyża w Klebarku Wielkim. Przy kościele 16 września 2012 roku uroczyście odsłonięto i poświęcono stelę wotywną – chaczkar, co po ormiańsku oznacza „drzewo-krzyż”. Wykonana przez ormiańskich artystów trafiła na Warmię jako podziękowanie od mieszkańców Armenii za wyposażenie w sprzęt medyczny jednego z tamtejszych szpitali przez Zakon Polskich Kawalerów Maltańskich. Od 2001 roku Klebark jest siedzibą Delegatury Warmińskiej oraz Kapelanatu tego zakonu, który wywodzi się od szpitalnego bractwa rycerskiego założonego w pierwszej połowie XI wieku w Jerozolimie przez kupców małej, włoskiej republiki z Amalfi. W klebarskim kościele można obejrzeć chorągiew Zakonu umieszczoną na emporze organowej.
Pamięć o bogatej historii wsi zapisana jest również w dawnych budowlach. Przy kościele znajduje się, obok neoklasycystycznej plebanii, budynek dawnego szpitala św. Ducha oraz datowana na rok 1892 rozbudowana dwukondygnacyjna kapliczka. W dolnej wnęce jest rzeźbione przedstawienie Piety, w górnej – Chrystusa. W drugiej kapliczce, zlokalizowanej przy drodze do Olsztyna, umieszczona jest figura Matki Boskiej Niepokalanej.
Osobami urodzonymi w Klebarku i wielce zasłużonymi dla podtrzymania na Warmii polskości i wiary przodków było niewątpliwie rodzeństwo Jana i Joanny Liszewskich. Jan, wraz z Andrzejem Samulowskim i Franciszkiem Szczepańskim założyli w 1886 roku „Gazetę Olsztyńską”. Po śmierci brata w 1894 roku jego siostra Joanna, już będąc żoną Seweryna Pieniężnego, stała się prawną właścicielką gazety i drukarni. Po śmierci męża w prowadzeniu wydawnictwa pomagał jej Władysław Pieniężny, a gdy dostał powołanie na front I wojny światowej, doskonale w tym trudnym okresie radziła sobie sama.
O bliższej, tragicznej historii związanej z II wojną światową, przypomina znajdujący się przy kościele pomnik upamiętniający kapłanów i lud Diecezji Warmińskiej, którzy stracili życie w latach 1939-1947 (odsłonięto go 2 września 2001 roku). To dwa głazy z pamiątkową tablicą i pękniętym żeliwnym krzyżem.
Obok znajduje się grób księdza Pawła Chmielewskiego. W styczniu 1945 roku, po zajęciu wsi przez żołnierzy rosyjskich, był on na plebanii przez nich torturowany i przebijany bagnetami. Zmasakrowanego, ale wciąż żywego proboszcza oprawcy wyrzucili przez okno plebanii na schody, a potem na drogę. Skonał na mrozie. Po kilku dniach został pochowany obok stojącej tam do dziś figury Matki Boskiej.
Równie poruszająca jest historia śmierci mieszkanki Klebarka Wielkiego Marii Nowowiejskiej-Jackowskiej, siostry kompozytora Feliksa Nowowiejskiego. Gdy w 1948 roku ówczesne polskie władze przyszły zabrać jej ulubiony fortepian, zmarła nagle na zawał serca. Aby zatuszować całe zdarzenie, została szybko i bez rozgłosu pochowana na starym klebarskim cmentarzu. Tylko dzięki pamięci i trosce mieszkańców wiadomo, w którym miejscu jej grób się znajduje.
Klebark Wielki znajduje się w gminie Purda, która słynie z pięknych krajobrazów i dzikiej przyrody. Najlepiej poznawać gminę i jej atrakcje, korzystając z licznych tras rowerowych. Warto obejrzeć figurę Chrystusa Sędziego w Pajtuńskim Młynie, która jest najstarszą wykonaną z piaskowca na Warmii. W Silicach znajduje się unikatowy zabytek techniki – bezkolizyjne skrzyżowanie kanałów: Wiktorii i Elżbiety, a w Bałdach fragment dawnego Traktu Biskupiego prowadzącego z Warszawy do Lidzbarka Warmińskiego. Tutaj, na granicy Mazur i Świętej Warmii uroczyście witano biskupów, którzy przybywali, aby objąć rządy w diecezji warmińskiej. Obecnie upamiętniają ich ustawione wzdłuż fragmentu Traktu kamienie z wyrytymi herbami warmińskich biskupów i tablicami informacyjnymi z życiorysem każdego z nich[1].
[1] Zob. szlakswiętejwarmii.pl/baldy.