W XIII wieku tutejsze tereny, „od zawsze” zamieszkiwane przez pruskie plemię Galindów, zostały podbite przez zakon krzyżacki. Zgodnie z traktatem z 1243 roku przekazano je biskupstwu warmińskiemu, by na przełomie 1346 i 1347 roku wejść w skład części dominium administrowanej przez fromborską Warmińską Kapitułę Katedralną.
Pierwsza drewniana strażnica na wzniesieniu w zakolu rzeki Łyny została wybudowana prawdopodobnie jeszcze w 1334 roku przez warmińskiego wójta krajowego Henryka von Lutera. W połowie XIV wieku na jej miejscu rozpoczęto budowę murowanego zamku. Na południe od niego zaczęło powstawać miasto.
W imię Pana amen. My Hartmud prepozyt, Herman dziekan, Johannes kustosz, Tylo kantor oraz cała kapituła Kościoła warmińskiego, wszystkim pismo niniejsze oglądającym pragniemy uczynić wiadomym, iż po dojrzałym namyśle postanowiliśmy w dobrach i na terytorium tejże kapituły założyć miasto i nazwać je Allensteyn[1]. […] Lokację jego na prawie chełmińskim powierzyliśmy roztropnemu mężowi Janowi z Łajs – głosił kapitulny przywilej lokacyjny z 31 października 1353 r. Ten „gród nad Łyną”, miał wkrótce stać się stolicą administracyjną jednego z komornictw, na jakie podzielone były ziemie biskupstwa.
Dobre położenie na szlaku handlowym oraz zapewnienie bezpieczeństwa mieszczanom i okolicznej ludności przyczyniły się do szybkiego rozwoju gospodarczego Olsztyna. Miasto i zamek scalono murami i otoczono szeroką fosą połączoną z rzeką. Wyznaczono rynek oraz podzielono miasto na kwartały i parcele. Olsztyńscy mieszczanie mogli korzystać z dwóch lasów miejskich, przywileju połowu ryb w jeziorach i młynów nad Łyną. Kapituła dbała również o spławność rzeki. W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła. Do dziś przetrwała wytyczona jeszcze w XIV wieku sieć ulic i część fortyfikacji. Aż do połowy wieku XIX teren miast nie wychodził poza obszar wyznaczony 500 lat wcześniej.
Olsztyn, jak cała Warmia, był wbudowany w krzyżacki system administracyjny i obronny[2], dlatego wiek XV w historii miasta zdominowały konflikty pomiędzy Zakonem a Polską. Podczas wielkiej wojny w roku 1410 administrator olsztyńskiego zamku poddał go królowi polskiemu, jednak po zakończeniu zmagań Olsztyn wrócił pod zwierzchność krzyżacką. Dlatego też w 1414 roku, podczas tzw. wojny głodowej, wojska króla Jagiełły zdobyły i obrabowały miasto.
W 1454 roku gród przystąpił do Związku Pruskiego – konfederacji szlachty i miast pruskich skierowanej przeciw władzy rycerzy zakonnych. Ostatecznie, po zwycięskiej dla króla wojnie trzynastoletniej, na mocy traktatu pokojowego z 1466 roku, także on, wraz z całą Warmią trafił pod formalne zwierzchnictwo polskiego monarchy.
Najsłynniejszym lokatorem olsztyńskiego zamku był Mikołaj Kopernik, który w latach 1516-1521 sprawował w nim urząd administratora dóbr kapituły warmińskiej (Venerabilis capituli Varmiensis ecclesie bonorum communium administratoris). Do jego podstawowych obowiązków należało wówczas prowadzenie akcji osadniczej na tych terenach i ich zagospodarowywanie. Tu też działalność jako zarządcy jej finansów i poborcy podatkowego stała się podstawą jego zainteresowań sprawą reformy walutowej w Prusach, jak i w całym królestwie. Dlatego tutaj opracował pierwsze wersje traktatu O sposobie bicia monety, w których znalazły się już zręby słynnego prawa Kopernika o wypieraniu z obiegu rynkowego pieniądza lepszego przez gorszy – spodlony. Do jego obowiązków należało także przygotowanie zamku i miasta do obrony przed spodziewanym atakiem Krzyżaków, z którego wywiązał się znakomicie w styczniu 1521 roku, gdy wielki mistrz Albrecht podszedł pod mury warowni ze swoim wojskiem.
W chwilach wolnych, na zamku w Olsztynie Kopernik zaczął spisywać pierwsze księgi swojego epokowego dzieła O obrotach sfer niebieskich. Nad wejściem do jego dawnych komnat znajduje się unikalna pamiątka po Wielkim Astronomie – wykonana najprawdopodobniej jego ręką tablica astronomiczna. Jest ona główną atrakcją funkcjonującego obecnie w murach zamku Muzeum Warmii i Mazur[3].
Gromadzi ono pamiątki przeszłości regionu z zakresu archeologii, historii i numizmatyki, sztuki dawnej i współczesnej, rzemiosła artystycznego, piśmiennictwa, kultury ludowej. A niepowtarzalny charakter zbiorów tworzą między innymi kolekcje: rzeźby gotyckiej, malarstwa religijnego Warmii, portretu holenderskiego, wyrobów konwisarskich i ludwisarskich, grafiki współczesnej.
Kolejne lata, nazwane złotym wiekiem Warmii, to okres rozkwitu miasta, korzystającego z dogodnego położenia na ruchliwym szlaku Królewiec – Warszawa. Początkiem końca okresu prosperity był wielki pożar w 1620 roku, który strawił praktycznie wszystkie zabudowania z wyjątkiem kościoła i zamku. Kolejne wojny i zarazy spowodowały, że na początku XVIII wieku miasto wyludniło się niemal całkowicie. Tylko dzięki wsparciu kapituły w kolejnych latach zdołało poprawić swe położenie.
W wyniku I rozbioru Olsztyn, jak i cała Warmia, wcielony został do Królestwa Prus. Po sekularyzacji i nacjonalizacji dóbr kapituły jego rola uległa ponownej marginalizacji, a dzieła upadku dopełnił kolejny pożar z 1803 roku, który zniszczył część jego zabudowy.
W czasie wojen napoleońskich miasto zostało po raz kolejny obrabowane przez wojska francuskie. 3 lutego 1807 roku w mieście zatrzymał się na krótko cesarz Francuzów Napoleon. Z wieży kościoła św. Wawrzyńca w Gutkowie (wtedy wsi podolsztyńskiej, dziś dzielnicy miasta) obserwował potyczkę swoich wojsk pod niedalekim Jonkowem. Potem w kościele św. Jakuba jego żołnierze urządzili więzienie dla 1500 jeńców rosyjskich. Ci, aby się ogrzać, spalili wyposażenie świątyni, doprowadzając do jej dewastacji.
Ważną datą był rok 1818, kiedy Olsztyn stał się siedzibą rejencji (powiatu), a jego zabudowa wyszła poza staromiejskie mury. Nim miasto rozpoczęło etap przyspieszonego rozwoju, musiało jeszcze zmagać się z epidemią cholery w 1831 roku i kilkuletnią klęską głodu.
Druga połowa XIX wieku to kolejny okres dynamicznego rozwoju Olsztyna – już stolicy wschodniopruskiej rejencji. W 1867 roku powstał nowoczesny, jak na owe czasy, szpital. W latach 1872-1873 przeprowadzono przez miasto magistralę kolejową łączącą Toruń z Królewcem, w 1877 roku ruszyło gimnazjum. W tym czasie stało się też jednym z ośrodków polskiego ruchu narodowego na Warmii. W kwietniu 1886 roku ukazał się pierwszy numer Gazety Olsztyńskiej, polskiego pisma wydawanego bez przerwy do 1939 roku przez rodziny Liszewskich i Pieniężnych.
Po przegranej przez Niemcy I wojnie światowej (w czasie której w sierpniu w 1914 roku do Olsztyna wkroczyli na jeden dzień żołnierze rosyjscy) o przynależności państwowej południowych powiatów Prus Wschodnich zadecydował plebiscyt. Przeprowadzony w 1920 roku został jednak przegrany przez Polaków. Ostoją polskości przez kolejne lata stał się Dom Polski, gdzie urzędowały polskie organizacje społeczne oraz Gazeta Olsztyńska.
W styczniu 1945 roku większość niemieckich mieszkańców miasta uciekła przed nacierającą Armią Czerwoną. Ta zajęła Olsztyn 22 stycznia i uczyniła go areną mordów, gwałtów i grabieży na pozostałej – w większości polskojęzycznej – ludności. W lutym żołnierze radzieccy podpalili miasto.
Zniszczone w około 40 proc., wiosną 1945 roku znalazło się ponownie w polskiej administracji. Olsztyn został stolicą Okręgu Mazurskiego, a rok później – województwa olsztyńskiego. Tutaj przeniesiono też z Fromborka siedzibę biskupstwa warmińskiego.
Na miejsce wysiedlanych dotychczasowych mieszkańców tych ziem zaczęli przybywać przesiedleńcy z Kresów Wschodnich – z okolic Wilna, Grodna i z Wołynia, a także z centralnej Polski.
Obecnie Olsztyn, jako stolica województwa warmińsko-mazurskiego, jest głównym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym, przemysłowym, edukacyjnym i kulturalnym regionu, a także stolicą niezwykle atrakcyjnej turystycznie Krainy Tysiąca Jezior. Jest też siedzibą kurii archidiecezji warmińskiej.
Głównym zabytkiem sakralnym Olsztyna jest wspomniany kościół św. Jakuba, który uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów gotyku ceglanego w Polsce z zachowanymi cennymi średniowiecznymi, renesansowymi i barokowymi elementami wyposażenia[4]. Są to między innymi: gotyckie tabernakulum i późnogotycki tryptyk, renesansowy tryptyk św. Krzyża i barokowe rzeźby apostołów św. Andrzeja i św. Jakuba Starszego.
Współcześnie jest to konkatedra warmińska, od 1992 roku archikatedra – główna świątynia rezydującego w Olsztynie, w nieodległym pałacu biskupim metropolity, arcybiskupa warmińskiego. W latach 1979-1981 diecezją zarządzał stąd biskup Józef Glemp – późniejszy Prymas Polski.
W ciągu wieków w olsztyńskim kościele modlili się także inni wybitni Polacy – biskupi warmińscy Jan Dantyszek, Marcin Kromer i Ignacy Krasicki. 23 lipca 1635 roku był tu i przejeżdżając przez Olsztyn król Władysław IV.
W latach 1898-1900 funkcję organisty pełnił tu Feliks Nowowiejski – urodzony w niedalekim Barczewie w 1877 roku, wybitny polski kompozytor późnoromantyczny, dyrygent, pedagog, organista-wirtuoz, organizator życia muzycznego, szambelan papieski. Jest on autorem między innymi muzyki do wiersza Marii Konopnickiej, „Rota” – która weszła do kanonu polskich pieśni patriotycznych. Na jego cześć latem odbywają się w katedrze Olsztyńskie Koncerty Organowe.
Z 2001 roku, pochodzą główne drzwi wejściowe do katedry – stanowią pomnik pontyfikatu papieża Polaka, który w czerwcu 1991 roku, podczas swojego pobytu Olsztynie, odprawił tu mszę. W 2004 roku decyzją Jana Pawła II archikatedra została podniesiona do godności bazyliki mniejszej.
Przy okazji wizyty w katedrze, warto zajrzeć też do mieszczącego się obok Muzeum Archidiecezji Warmińskiej. Zgromadzono w nim blisko pół tysiąca eksponatów prezentujących historię biskupstwa oraz malarstwo, rzeźbę i rzemiosło artystyczne.
Unikatowymi okazami w tych zbiorach są przede wszystkim: złoty relikwiarz św. Andrzeja z XVII wieku, rękopis Monachomachii, czyli wojny mnichów – poematu heroikomicznego autorstwa bp. Ignacego Krasickiego oraz księgi z zapiskami Mikołaja Kopernika.
Wśród cennych zabytków są również: kapa bp. Krzysztofa Szembeka, w której w 1717 roku koronował obraz Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze, pastorały bp. Filipa Krementza z 1883 roku oraz księgi bp. Stanisława Hozjusza, a także miedziana matryca drukarska mapy Warmii Jana Fryderyka Enderscha z 1755 roku.
Warto dodać, że święty Jakub jest nie tylko patronem katedry, ale i całego miasta. Postać apostoła widnieje w herbie Olsztyna i na jego fladze, a także na elementach dekoracyjnych wielu budynków. Jego figurę ustawiono też na staromiejskim Targu Rybnym, a jego imię nosi most na Łynie oraz jeden z miejskich parków. Na cześć patrona, w czasie zbliżonym do daty jego imienin, odbywają się Dni Jakubowe, będące świętem miasta. Nie bez przyczyny Olsztyn leży na szlaku Drogi św. Jakuba (Camino Polaco).
Jedyną wizytę papieską w Olsztynie przypominają również pamiątkowe tablice oraz krzyż. Umieszczono je w Parku im. Janusza Kusocińskiego, w pobliżu miejsca, gdzie w czerwcu 1991 roku ustawiony był ołtarz, przy którym mszę celebrował Ojciec Święty Jan Paweł II.
Nieopodal wybudowano również kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej, Matki Miłosierdzia powierzony na stałe Prowincji Warszawskiej Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów. W listopadzie 1996 roku metropolita warmiński ustanowił kościół Archiprezbiterialnym Sanktuarium Najświętszej Maryi Panny Matki Miłosierdzia.
W grudniu 2004 roku Rada Miasta przyznała Jego Świątobliwości Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II Honorowe Obywatelstwo Olsztyna.
Szersze poznanie olsztyńskich budowli sakralnych różnych wyznań ułatwi skorzystanie z proponowanej przez władze miasta trasy wycieczki tematycznej Architektura sakralna Olsztyna – od gotyku do neogotyku[5], która ma zwrócić uwagę turystów nie tylko na piękno zabytków, ale też na tradycję wielokulturowości i współistnienia różnych religii w mieście.
[1] Od pruskiej nazwy Łyny – Alna, czyli łania.
[2] Jedna z zwrotek hymnu O Warmio moja miła… stanowi: Olsztyński zamek stary / Krzyżactwa mieścił ród / Dziś polskie tam sztandary / I odrodzenia cud… – co ma niewiele wspólnego z historyczną prawdą, gdyż od początku był on zamkiem kapituły warmińskiej, a nie krzyżackim. Trzeba pamiętać, że pieśń powstała w roku 1920 i związana była z obywającym się wówczas plebiscytem, mających określić przynależność państwową tych ziem. W warstwie tekstowej była to więc „poezja zaangażowana” w walce o polskość Warmii. Stąd i niezbyt zgodna z faktami historycznymi licentia poetica autorów tekstu dotycząca proweniencji olszyńskiego zamku.
[3] muzeum.olsztyn.pl
[4] Podczas II wojny światowej kościół został uratowany od zagłady przez ks. Jana Hanowskiego, który wymusił na dowództwie radzieckim niepalenie olsztyńskich świątyń.
[5] visit.olsztyn.eu
