Badania historii społeczności żydowskiej na Warmii i Mazurach zaczęły się praktycznie dopiero w latach 90. XX wieku Co prawda wcześniej ukazywały się wspomnienia tych, którzy przeżyli Holocaust, czy też naukowe i popularno-naukowe artykuły poświęcone wybranym zagadnieniom z tego obszaru, ale dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych pojawiły się w Niemczech pierwsze opracowania naukowe o Żydach w byłych Prusach Wschodnich. Również historycy z regionu dostrzegli, że jest to dziewiczy, nieporuszany w opracowaniach temat. Nie bez znaczenia były opublikowane w 1991 roku pierwsze, kilkustronicowe doniesienia polskich archiwistów, którzy spenetrowali zasoby Archiwum Państwowego w Olsztynie, znajdując wiele dokumentów na ten temat1.
Prekursorem badań poświęconych tej problematyce był Andrzej Sakson, który w roku 1998 poświęcił powojennej historii Żydów w regionie spory fragment swojej pracy dotyczącej stosunków narodowościowych na Warmii i Mazurach2, często cytowany potem przez kolejnych historyków.
W pierwszej dekadzie XXI wieku artykuły na temat Żydów, którzy mieszkali przed 1945 roku na tych ziemiach, zaczęły pojawiać się też w prasie regionalnej – w „Posłańcu Warmińskim”, tygodnikach lokalnych oraz periodyku wydawanym przez Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”. Najczęściej dotyczyły one zniszczonych cmentarzy żydowskich, bądź też mieszkańców regionu, których nagrodzono Medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
Tak oto, po ciszy trwającej ponad pół wieku, przedwojenni mieszkańcy regionu, wyznawcy wiary mojżeszowej, zostali wydobyci z niepamięci.
Wydobywanie z niepamięci – kalendarium subiektywne
1997
13 września w Olsztynie na budynku przy ul. Staromiejskiej 10, czyli w miejscu, gdzie przyszedł na świat3, w 110 rocznicę urodzin odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą Erichowi Mendelsohnowi (1887-1953), jednemu z najwybitniejszych architektów doby modernizmu. Jego pierwszym i jedynym zrealizowanym w jego rodzinnym mieście projektem jest dom przedpogrzebowy Bet Tahara, oddany do użytku w 1913 r. wraz z kompleksem przycmentarnym. Istniejący do dziś obiekt znajduje się przy ulicy Zyndrama z Maszkowic. Dla Olsztyna jest postacią-symbolem wielokulturowej tradycji miasta, w którym żyli i żyją ludzie mówiący w różnych językach, przedstawiciele różnych kultur i wyznań.
1998
Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” w Olsztynie zorganizowała spotkanie pod nazwą „W domu Mendelsohna i na pograniczu światów”. Przybliżyła na nim postać Ericha Mendelsohna oraz kulturę i zwyczaje żydowskie. Spotkanie zapoczątkowało cykliczne utrwalanie przez „Borussię” pamięci o Żydach mieszkających niegdyś w naszym regionie.
1999
Dni modlitwy o jedność chrześcijan organizowane w Kościele katolickim poprzedzane są Dniem Judaizmu. W trakcie jego obchodów 18 stycznia 1999 r. prof. Janusz Jasiński wygłosił wykład „Żydzi w Prusach Wschodnich w XIX wieku”. Było to pierwsze obszerne przedstawienie tego tematu, opublikowane, w 2001 roku, w „Posłańcu Warmińskim”, wydawanym przez olsztyńską Kurię.
„Borussia” wydała książkę zatytułowaną Tematy Żydowskie4, a w Biurze Wystaw Artystycznych w Olsztynie zorganizowała wystawę poświęconą Żydom w Prusach Wschodnich. Jej pomysłodawcą wystawy był w 1998 r. Ronny Kabus, ówczesny dyrektor Ostpreussische Landesmuseum w Lüneburgu. W kolejnych latach pokazywana była nie tylko w Olsztynie, ale także w Kłajpedzie, Kaliningradzie i innych miastach byłych Prus Wschodnich.
Na wystawie między innymi zaprezentowano pergamin z tekstem hołdu złożonego przez Żydów w 1701 roku w Królewcu (depozyt Archiwum w Berlinie) oraz obraz potwierdzający patriotyczną postawę Żydów. Ukazuje on wymarsz na pierwszą wojnę światową Wschodniopruskiej Landwery, po udzieleniu jej błogosławieństwa w kościele w Królewcu. Na wystawie zostały też zgromadzone portrety żydowskich mieszkańców Prus Wschodnich, którzy zapisali się w historii – naukowców, lekarzy, artystów, między innymi Ericha Mendelsohna. I wreszcie nieznane olsztynianom fotografie synagog, w tym tych w Tylży, Kętrzynie, Olsztynie. Były też zdjęcia zniszczeń dokonanych w czasie „nocy kryształowej”. Na wystawie można było zobaczyć po raz pierwszy historię Żydów z regionu oraz poznać powojenne losy tych, którzy przeżyli.
Z katalogu wystawy zatytułowanego Juden in Ostpreussen5 można było dowiedzieć się między innymi, że żoną znanego olsztyńskiego Żyda Abrahama Brünna była Polka Fryderyka z domu Krikstanska, że panieńskie nazwisko matki Ericha Mendelsohna brzmiało Jaruslawsky, a Żyd Fryderyk Wilhelm Johannson był głównym organizatorem przerzutu broni dla Powstania Styczniowego, za co został uwięziony.
2002
Drugim, po olsztyńskiej Bet Taharze, miejscem pielęgnującym pamięć o warmińskich Żydach, staje się Galeria Sztuki „Synagoga” w Barczewie, prowadzona przez Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze”. Placówka nie tylko przybliża historię bożnicy, ale jest miejscem, w którym odbywają się imprezy kulturalne integrujące społeczność miasta i powiatu. Mają charakter wielokulturowy i wielowyznaniowy.
Piąty z kolei Dzień Judaizmu zorganizowany w olsztyńskim kościele Chrystusa Króla przebiegał pod hasłem: „Jeden drugiego brzemiona noście”. Miejsce nie było przypadkowe. Przed wojną olsztyńscy Żydzi wnieśli bowiem spore datki na budowę tej świątyni.
W „Posłańcu Warmińskim”6 ukazał się obszerny artykuł prof. Janusza Jasińskiego Żydzi w Olsztynie, a dr Jan Chłosta przypomniał postać Żydówki Friedy Strohmberg, związanej z Olsztynem przez 17 lat malarki, której obrazy uświetniły otwarcie nowego olsztyńskiego ratusza.
W czasie spisu powszechnego 19 mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego oświadczyło, że są Żydami.
2006
Na łamach pisma „Borussia” ukazał się artykuł Magdaleny Bartnik pt. Ciche pieśni. O likwidacji cmentarza żydowskiego w Olsztynie. Mieszkańcy okolicznych domów opowiadali autorce o tym, jak znikały żydowskie nagrobki oraz jak na miejscu cmentarza urządzono czasowy parking maszyn budowlanych, wyrównując teren. Najpierw ginęły pojedyncze nagrobki, a później była generalna rozbiórka między 1968 a 1970 rokiem7.
2007
Obchodom Dni Kultury Żydowskiej w Olsztynie, zainicjowanym i współorganizowanym przez Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” towarzyszyło hasło „Oby te dni kultury żydowskiej natchnęły nas pokojem”. Partnerem projektu było Stowarzyszenie B’Jachad, które przybliża żydowską kulturę, muzykę, literaturę i sztukę.
Pierwszej wystawie obrazów Miny Gampel, Żydówki urodzonej w 1940 roku w Pińsku (wówczas obszar Polski, dziś Białorusi), towarzyszyła uroczystości wręczenia odznaczeń „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. W roku 2021 w Domu Mendelsohna M. Gampel ponownie prezentowała swoje rysunki i książkę Moje cztery życia.
25 września w salach olsztyńskiego zamku wiceambasador Izraela Yossef Levy wręczył medale „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”. Odznaczeni nim zostali pośmiertnie Alfreda i Bolesław Pietraszkowie, którzy od 1941 do 1943 roku ukrywali 18 Żydów w piwnicy swojego domu i w stodole w Czekanowie koło Sokołowa Podlaskiego. Odznaczenia odebrała dalsza rodzina Pietraszków – mieszkająca w Olsztynie Zofia Panfil oraz Jolanta Okulicz-Kozaryn.
Odznaczenie „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawane jest przez Instytut Pamięci Yad Vashem w Izraelu tym, którzy ratowali Żydów w czasie II wojny światowej. Na medalu wybito słowa: „Kto ratuje jedno życie, ten ratuje cały świat”. Na liście Instytutu odnotowanych jest 27 nazwisk mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego, którzy w czasie wojny ratowali Żydów. Kiedy autorka niniejszej publikacji postanowiła ich odnaleźć w 2011 roku, żyło jeszcze 13 odznaczonych medalem, 5 z nich mieszkało w Olsztynie. W czasie II wojny ratowali Żydów w miejscach swego zamieszkania. Po wojnie osiedlili się w Olsztynie, Morągu, Elblągu, Lidzbarku Warmińskim8.
2011
Z inicjatywy „Borussi” 9 grudnia na miejscu dawnego cmentarza żydowskiego w Olsztynie stanął „Lodowy cmentarz” pomysłu Markusa Jordana. Kilkanaście podświetlonych macew z bloków lodowych ma przywrócić pamięć olsztynian o istnieniu tego cmentarza. Oryginalne macewy zniszczono w latach 60. ubiegłego wieku. Rzeźbieniem macew zajmowała się młodzież z Liceum Plastycznego im. Ericha Mendelohna w Olsztynie oraz z niemieckiego Eichstätt.
2012
Olsztyński Teatr im. Stefana Jaracza zaprosił na spektakl pt. Tango z popiołów, przygotowany wspólnie przez studentów Studium Aktorskiego im. Aleksandra Sewruka i Instytutu Teatralnego w Lipsku według scenariusza i w reżyserii Cezarego Ilczyny. Sztuka oparta została na wspomnieniach z lat 1933-1943 lekarza Heinricha Wolffheima, członka olsztyńskiej gminy żydowskiej. Inicjatorem i organizatorem przedsięwzięcia była „Borussia”.
Spektakl, zrealizowany w ramach projektu Geschichte Aufführen – Wystawiać Historię, miał premierę 23 listopada.
2013
W rocznicę urodzin Ericha Mendelsohna (21 marca), a zarazem 100-lecia budowy zaprojektowanego przez niego domu przedpogrzebowego Bet Tahara, otwarto w nim Centrum Dialogu Międzykulturowego, które nazwano „Domem Mendelsohna”. Rozpoczęty w 2006 roku remont i prace konserwatorskie kosztowały 2,076 mln zł. Sfinansowane zostały ze środków berlińskiej Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość”, krakowskiej Fundacji Komunikacji Społecznej, samorządu Miasta Olsztyna, licznych darowizn oraz funduszy europejskich9.
2015
Wspólnota Kulturowa „Borussia” zorganizowała w Olsztynie po raz pierwszy, coroczny już Festiwal Mendelsohna, który tworzy przestrzeń do debat wokół aktualnych przemian kulturowych i społecznych w regionie, Polsce i Europie, promuje środowiska i działania obywatelskie, ukazując znaczenie twórczości architekta Ericha Mendelsohna oraz szerzej – wielokulturowego dziedzictwa regionu.
2017
W XI Liceum Ogólnokształcącym w Olsztynie sfinalizowało projekt pn. Kamienie pamięci – życie za życie, realizowany przy współpracy z Muzeum POLIN w Warszawie. Opiekunką projektu była nauczycielka Ewa Mieszczyńska.
2019
Kierująca barczewską Galerią „Synagoga” Krystyna Szter znalazła się w gronie siedmiu osób nominowanych do Nagroda POLIN, przyznawanej przez Muzeum Historii Żydów Polskich.
Jako Prezes Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego „Pojezierze” o/Barczewo od 7 lat w ramach wolontariatu opiekuje się barczewską synagogą. Aktywnie uczestniczy w pozyskiwaniu wszelkich pamiątek związanych z życiem polskich Żydówna terenie Warmii i dba o ich pamięć. Od kwietnia do października każdego roku oprowadza społecznie zainteresowane osoby po obiekcie i z pasją opowiada o miejscowej gminie żydowskiej. (…) Jest jedną z fundatorek tabliczek imiennych barczewskich rodzin żydowskich, które zginęły w czasie wojny umieszczonych na 49 cegłach znajdujących się obecnie w synagodze. Autorami instalacji są Agnieszka Markowicz i Dieter Lubczyk. W 2017 roku odnalazła macewy z barczewskiego kirkutu i utworzyła z nich lapidarium przy synagodze w Barczewie. (…) Oprócz projektów inwestycyjnych pisze i realizuje projekty uświadamiające mieszkańcom Barczewa i okolic oraz turystom przybywającym z kraju i zza granicy wspólnych losów mieszkańców Barczewa i społeczności żydowskiej, które współistniały przed II wojną światową10.
2021
Olsztyński Teatr Lalek przygotował przedstawienie zatytułowane Powroty. Jego inspiratorką była Jagna Polakowska. Tytułowe powroty dotykają mrocznych zakątków człowieczeństwa w czasach Holocaustu, Auschwitz i Birkenau. Opowiadają o nich trzy młode dziewczyny – trzecie pokolenie tych, którzy żyli w tamtych czasach.
Spektakl porusza temat Holokaustu widzianego oczami kobiet z różnych czasów, miejsc, środowisk. Usłyszymy głosy, które ujawniają bolesne wspomnienia. Każda z bohaterek odkryje przed nami inne oblicze pamięci o zagładzie. Sztuka jest efektem wielomiesięcznej pracy artystów związanych z Olsztyńskim Teatrem Lalek, którzy od początku ubiegłego sezonu teatralnego zdobywają wiedzę, by podtrzymać pamięć o ofiarach obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W pracy nad spektaklem, jego twórcy odnoszą się także do pamięci lokalnej, przypominając nieoczywistą historię olsztyńskiego getta oraz transportów Żydów z terenów Warmii i Mazur do obozu zagłady w Oświęcimiu11.
Spektaklowi towarzyszyła wystawa przygotowana przez Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie. Na sześciu dużych planszach opowiedziano historię olsztyńskich Żydów. Co warte podkreślenia, realizacja przedstawienia i wystawy zostały dofinansowane z budżetu obywatelskiego Olsztyna, gdzie o przydziale środków finansowych decydują sami mieszkańcy miasta.
W lipcu nowym właścicielem budynku synagogi w Barczewie został samorząd Powiatu Olsztyńskiego, który po przeprowadzeniu niezbędnego remontu chce utrzymać tu dotychczasową działalność galerii, tworząc w niej międzygminne centrum życia kulturalnego, miejsce kameralnych koncertów i wystaw oraz spotkań twórców.
Jednym z nich jest Wojciech Zendrowski, autor wydanej jesienią tego roku książki Tajemnice barczewskiej synagogi12.
2022
W trakcie kolejnych obchodów Dni Mendelsohna pojawiła się instalacja artystyczna Erich Mendelsohn – tu i teraz, przygotowana przez uczniów Liceum Plastycznego w Olsztynie pod kierunkiem Bartka Świąteckiego.
Barczewska synagoga wygrała grant w wysokości 1 mln zł od Fundacji Most the Most – organizatora konkursu Nasz Zabytek. Dzięki tym pieniądzom możliwa stała się rewitalizacja obiektu, który ma otworzyć nowy rozdział swojego życia jako Powiatowa Galeria Sztuki „Synagoga”.
5 października umowę przekazania darowizny podpisali Brygida Ślabska, prezeska fundacji Most the Most, Andrzej Abako, starosta olsztyński oraz Artur Wrochna, członek zarządu Powiatu.
2023
13 kwietnia z okazji 80. Rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim, w ramach olsztyńskich obchodów Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków ustawiono tablicę stanowiącą trwałe oznakowanie cmentarza żydowskiego w Olsztynie przy ul. Zyndrama z Maszkowic. Jej odsłonięcia dokonał przedstawiciel Narodowego Instytutu Ochrony Dziedzictwa w Warszawie oraz przedstawiciele Fundacji „Borussia”, która dzierżawi dom przedpogrzebowy na cmentarzu i od roku 2005 sprawuje społeczną opiekę nad nekropolią. Ufundowanie tablicy odbyło się w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa – Oznakowania cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.
- A. Sołoma, Źródła z zakresu problematyki żydowskiej w zasobach Archiwum Państwowego w Olsztynie, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1991, nr 3, s. 83-90; P. Sokołowski, Źródła do dziejów Żydów w zbiorach Archiwum Państwowego w Olsztynie, [w:] Źródła Archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, wspomnienia tych, którzy przeżyli holocaust, Warszawa 2001, s. 241-249; M. Tarnowska, Z Archiwum Państwowego w Olsztynie, „Echa przeszłości” 2003, t. IV, s. 321-328.138 ↩︎
- A. Sakson, Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945-1997, Poznań 1998 ↩︎
- Nie jest to ten sam dom, w którym się urodził, bowiem na przełomie lat 30. i 40. XX w. na jego zrębach wzniesiono nowy budynek. ↩︎
- Tematy żydowskie. Historia literatura edukacja, praca zbiorowa, Olsztyn 1999. ↩︎
- R. Kabus, Juden in Ostpreuβen, Husum 1998. ↩︎
- „Posłaniec Warmiński” 2002, nr 1 ↩︎
- M. Bartnik, Ciche pieśni. O likwidacji cmentarza żydowskiego, „Borussia” 2006, nr 37, s. 178-184 ↩︎
- J. Wańkowska-Sobiesiak, Moi sąsiedzi, Olsztyn 2012. ↩︎
- Za: Od Bet Tahary do Domu Mendelsohna. Projekt Ericha Mendelsohna w rodzinnym Olsztynie, Olsztyn 2016. ↩︎
- Nominowani do Nagrody POLIN 2019: Krystyna Szter, polin.pl/pl/aktualności, 14.11.2019. Laureatką tej edycji konkursu została Natalia Bartczak – wieloletnia społeczna opiekunka cmentarza żydowskiego w Wińsku (woj. dolnośląskie). ↩︎
- teatrlalek.olsztyn.pl/spektakl/powroty/103, 1.09.2021. ↩︎
- W. Zendrowski, Tajemnice barczewskiej synagogi, Barczewo 2021. ↩︎
ROZDZIAŁ 4. ZAKOŃCZENIE