8. Orneta i okolica

Orneta położona nad rzeką Drwęcą Warmińską zachowała dość dobrze swój dawny charakter, gotycki ratusz, rynek otoczony barokowymi kamienicami z podsieniami, a jej zwiedzenie jest polecenia godne ze względu na wspaniały kościół ¹. Ładne położenie w sąsiedztwie lasów.
Urodził się tu ks. dr Karol Emil Sieniawski, autor dzieła „Biskupstwo Warmińskie”² .

Niegdyś miał tu istnieć zamek starych Prusów, który dokumenty niemieckie z XIV w. określają polską nazwą „Orneta”, potem powstała po zajęciu kraju przez Krzyżaków osada niemiecka, która ok. r. 1313 otrzymała prawa miejskie. Jej nazwa – „Wormditt” powstała z dawnej „Warmediten” – pozwala się domyślać, że za czasów staropruskich była to stolica Warmii, która nadała nazwę całej krainie.

W r. 1414 zajęli miasto Polacy, potem powtórnie w czasie wojny trzynastoletniej, zaś Krzyżacy w r. 1520, przy czym miasto dotkliwie ucierpiało. W r. 1454 należała Orneta do miast kierujących Związkiem Pruskim, oświadczając się zdecydowanie przeciwko Krzyżakom, a za Polską. W czasie wojny miasto zostało w r. 1460 obrabowane przez łupieskie bandy, jakie potworzyli zbiegowie z wojsk krzyżackich i polskich. W XIV w. istniał tu zamek, który stał nad Drwęcą, w pn.-zach. rogu miasta. Na jego fundamentach stoi dziś szkoła żeńska i kilka domów. Po prawym skrzydle pozostały ogromne sklepione piwnice o 29 m długości.
Orneta słynęła z handlu płótnami wyrabianymi tak tu, jak i w okolicy Pieniężna, a hodowla lnu była prowadzona tak intensywnie, że aż biskupi wprowadzili jej ograniczenia.

O Warmii lnem stojącej pisał w swoich Kiermasach… także ksiądz Walenty Barczewski:
Uprawa lnu, tak wielce w światowej wojnie zachwalana i tak skrzętnie znowu zaprowadzana, kwitnęła [rozwinęła się] na Warmii, jak i w całej ziemi pruskiej od niepamiętnych czasów. Z Indii i Egiptu przez Fenicjan przeniesiona, już u starych Prusaków znana była uprawa lnu i zachowały się niektóre zwyczaje i gusła z tamtych czasów, na przykład nie prząść lnu w dwunastki (t. j. od wigilii Bożego Narodzenia do Trzech Króli). Tak samo i u Słowian w czasach przedchrześcijańskich uprawiano len i wełnę dla okrycia swego. Lecz przyznać trzeba, że sprowadzeni przez pierwszych biskupów koloniści z Holandii i ze Śląska udoskonalili na Warmii uprawę lnu tak, że obok Śląska i Warmia zasłynęła z hodowli [uprawy] lnu, odstawiając niezliczone centnary do Braniewa w dalszy świat. Przez uprawę lnu ludność zaopatrzała się w potrzebną bieliznę i ubiory w dostatek, a gospodarz i służba za sprzedane kamienie lnu (po 40 funtów) schowali w mieszek ostatek, stąd zamożność rosła. […]

Na Warmii tak wiele pola obsiewano lnem, że biskupi, panowie kraju, z braku żywności w latach 1525, 1529, 1625 zakazywać tego musieli, rozporządzając, że na 2 włóki tylko 3 korce, na 3 włóki 4 korce siemienia siać było wolno. Biskup Jan Dantyszek wydał 12 marca 1545 r. rozkaz, że kto chce siać len musi przynajmniej 10 korców żyta wysiać. W 1766 roku złagodzono ten rozkaz na korzec od włóki, ale tylko po wsiach wolno było siemię siać, nie na miejskich polach.
Dopiero okupacja przez Prusaków zmieniła te nakazy i pozwoliła każdemu siać lnu, ile chciał. Główna odstawa lnu była do Braniewa, kamień lnu (40 funtów) kosztował na cierlicy dobrze „tarty” 6 marek, a klepany 12 marek ³.

Kościół farny [w Ornecie] jest po katedrze fromborskiej najcenniejszym zabytkiem budownictwa gotyckiego kościelnego na Warmii. Jego budowę zaczęto w połowie XIV w., poświęcono go w r. 1379, o czym świadczy napis nad drzwiami do zakrystii. Przed wojną poddano go restauracji, przy której wykończono wieżę i usunięto wiele późniejszych niestylowych naleciałości. Założenie trzynawowe bazylikowe z prostym zakończeniem prezbiterium. Między przypory wsunięto w XV w. cały szereg kaplic, stwarzając przez to niejako czwartą i piątą nawę, po czym w r. 1494 na nowo poświęcił kościół biskup Jakub z Płocka. Wschodnia fasada i kaplice mają stare przyczółki schodkowe. Wieża od innych gotyckich na Warmii różni się tym, że nie ma podziału horyzontalnego. W budowie kaplic to jest oryginalne, że aby nie zasłaniać okien nawy, dachy kaplic urządzono nie nad nimi, ale nad oddzielającymi je ścianami, podczas gdy nad środkiem sklepienia kaplic wypada wszędzie zagłębienie dachu z rynną dla odpływu wody. Dokoła kaplic biegnie fryz późnogotycki z cegły z płaskorzeźbami głów męskich i kobiecych. Podobny fryz zdobi też portale boczne lewej nawy. Szczególnie bogata jest ornamentyka części zachodniej. Wewnątrz sklepienie gwiaździste, a żebrowanie opiera się na bogato rzeźbionych konsolach. Ołtarze w większości barokowe.

W wielkim ołtarzu (1744), który był złocony, obraz Chrztu w Jordanie, ołtarz ten, który w r. 1829 zrestaurowano, sięga w trzech kondygnacjach po sklepienie⁴ . Na ołtarzu św. Barbary w lewej nawie srebrne relikwiarze barokowe z r. 1724 ⁵. Ołtarz św. Walentego rzeźbił w r. 1799 Schultz, kosztem ówczesnego proboszcza ks. Orlikowskiego, ma on obraz pędzla Feierabenda. W drugiej kaplicy prawej nawy był ołtarz Trzech Króli z poł. XVIII w., z którego pozostały obecnie jedynie dobre rzeźby drewniane⁶ , złocone, stojące przy ścianie. Kaplicę tę zamyka ładnie kuta z żelaza renesansowa krata z początków XVII w. W trzeciej kaplicy św. Piotra i Pawła w ołtarzu obraz Chrystusa i Apostołów z r. 1609. Odnowiono go w r. 1830. W czwartej kaplicy św. Marii Magdaleny⁷ wstawiono w ołtarz z r. l830 rzeźbę św. Marii Magdaleny z pocz. XVII w. Dalej, blisko wieży kaplica św. Wojciecha⁸ z ołtarzem z r. 1765, przejściowym z baroku w rokoko. Naprzeciw tej kaplicy w przeciwnej nawie kaplica św. Krzyża (ołtarz z r. l830), wyżej św. Michała (ołtarz rokokowy z r. 1781 z obrazem malarza Strunge z r. l830). W sąsiedniej kaplicy P. Marii ołtarz barokowy z r. 1646, zakupiony przez proboszcza ks. Orlikowskiego (1785-1814) ze zniesionego klasztoru franciszkanów w Braniewie. Jest on z marmuru, a zdobią go rzeźby z alabastru.

Przy filarach sześć ołtarzów. Ołtarze św. Kajetana i św. Antoniego z Padwy, z czasów ks. Orlikowskiego, są rzeźbione przez Schultza z Lidzbarka, a mają obrazy (1792) Langhangkiego z Bisztynka. W ołtarzu św. Józefa obok ambony obraz M. B. Różańcowej z r. 1761.
Ambona późnobarokowa z r. 1744, z owego czasu pochodzi też chrzcielnica w kaplicy św. Michała⁹ i organy. Ławki przeważnie nowsze. Stare barokowe są tylko w kaplicy św. Piotra i Pawła (1651, ozdobione intarsjami), w kaplicy P. Marii (1637, malowane), ławka kolatorska o dwóch siedzeniach z r. 1574 (renesans z bogatymi intarsjami i rzeźbami), a wreszcie renesansowa ławka ławnicza z r. 1570, ozdobiona portretem i herbem kardynała Stanisława Hozjusza. Wśród obrazów obraz św. Kazimierza z r. 1641, z ładnym wierszem łacińskim. Przed ołtarzem okazały kandelabr renesansowy z XVI w. ¹⁰ artystycznej roboty, wielki sześcioramienny świecznik mosiężny z postacią M. Boskiej odlewał znany ludwisarz gdański Hermann Benningk w r. 1576. Przypomina on ówczesne świeczniki holenderskie. Na ścianach kościoła kilka grobowców i epitafiów ¹¹.

Rynek w Ornecie jest najładniejszy na Warmii. Otaczają go stare kamienice barokowe z podcieniami, a także nowe domy dla niepsucia harmonii budowane są z podcieniami. Na środku stoi ratusz, jedyny gotycki jaki zachował się na Warmii. Zdobi go ładny przyczółek schodkowy, lecz jego estetyczne wrażenie psują znacznie niższe od niego piętrowe kamienice, jakimi jest dookoła obstawiony. Jest to budynek znacznych rozmiarów o 40 m długi. Ma on też ogromne sklepione piwnice. W barokowej wieży zegarowej na ratuszu wisi najstarszy dzwon na Warmii z napisem łacińskim minuskułą i datą „1384”.
Kościół ewangelicki [obecnie cerkiew prawosławna] zbudowany w r. 1830 wedle planów Schnickla, z emporami, opartymi na doryckich słupach. Ołtarz [fragmenty wykorzystano w ikonostasie] połączony z kazalnicą, rokokowy, zakupiono zapewne z jakiegoś ze zniesionych kościołów katolickich ¹².

Za miastem, przy gościńcu do Elbląga leży Kaplica Jerozolimska z r. 1829, z barokowym ołtarzem, który miał poprzednio stać w kaplicy św. Krzyża w kościele farnym¹³. Na ścianie kilka obrazów z początków XVII w. z dawnego ołtarza św. Piotra i Pawła w kościele farnym . Odznaczają się one pięknym pejzażem, a przedstawiają Chrystusa na Górze Oliwnej, Drogę na Golgotę, Ukrzyżowanie i Zdjęcie z Krzyża. Z tego samego czasu pochodzi też cykl obrazów z życia św. Marii Magdaleny, przeniesiony tu również z jej ołtarza w farze. Bardzo ładne drewniane świeczniki empirowe z początku XIX w. Z dawnych murów miejskich zachowały się fragmenty, o które opierają się przedmiejskie domy. Resztę wraz z bramami rozebrano.
Na wschód od miasta, przy ulicy Dworcowej, gdzie stała Górna Brama, pozostała baszta z częścią murów. Most jaki tu prowadzi przez dawny rów miejski zdobi barokowa figura św. Jana Nepomucena z r. 1756 ¹⁴. Jest tu klasztor katarzynek.

Okolice Ornety. Miasto posiada rozległe lasy, do których wskazana jest przechadzka (3 km).
5 km na pd.-zachód, na granicy Warmii nad Pasłęką leżą Bogatyńskie (niem. Thüngen), skąd wywodziła się rodzina von Thüngen, z której wyszedł biskup warmiński Mikołaj (1467-1489). W starych dokumentach niemieckich nosi osada nazwę polską Bogatyny, a osiadły tu niegdyś ród Bogatyńskich stawiał Krzyżakom zacięty opór przy podboju kraju w XIII w. Był tu niegdyś kościół, wystawiony w r. 1595 przez ówczesnego właściciela Jordana. W wojnach napoleońskich został tak uszkodzony, że go rozebrano, a obecny pochodzi z r. 1829. Jedyny ołtarz (1832) ma obraz św. Michała z r. 1615, przeniesiony tu z kościoła farnego w Ornecie, nad nim obraz Św. Trójcy, pędzla Strungego. Statuy św. Joachima i św. Anny pochodzą z Wartemborka. Dwór tutejszy ma późnobarokowy portal z poł. XVIII w. Niegdyś był tu ogromny zbiór broni, zakupiony potem dla zamku malborskiego.

2 km na pd. od Bogatyńskich [w nieistniejących Sportynach] okazały wiadukt kolejowy nad Pasłęką.
6 km na pn.-zachód od Ornety leży wieś Bażyny, skąd pochodziła rodzina Flemingów, która się pisała potem de Basien. Wyszedł z niej Jan Bażyński przywódca oddanego Polsce Związku Pruskiego w roku 1454. We dworze dwa stare portrety, przedstawiające go jako zwycięzcę Mahometan. W Polsce rodzina ta nosiła nazwę Bażyńskich.
Kościół gotycki z XIV w., rozszerzony w r. 1611 i 1886. Urządzenie wewnętrzne XVII-XIX w. Stary dzwon z doby gotyckiej.

6 km dalej na zachód, nad Pasłęką, leżą na wzgórzu okazałe szańce francuskie z r. 1807. Toczyła się tu 4 i 5 czerwca gwałtowna walka o most, Francuzi jednak, którymi dowodził [marszałek Jean Baptiste] Bernadotte, zmusili Rosjan i Prusaków do odwrotu. Pasłęka płynie tu krętym korytem w malowniczym wąwozie, a ze wzgórz ciągnących się na warmińskim brzegu ładne widoki na okolice, gdzie widnokrąg od zachodu zamykają dość wysokie Elbląskie Góry [Wysoczyzna Elbląska] ¹⁵.
2 km na pn. od tych szańców leży Osetnik z gotyckim kościołem z XIV w. Wieża po pożarze otrzymała w latach 1698-1700 hełm barokowy, wtedy także przebudowano kościół, dając fasadzie wschodniej przyczółek barokowy.

Gotycki ceglany kościół w Osetniku pw. św. Jakuba Starszego został zniszczony w wyniku działań wojennych w r. 1945. Zachowały się trzy szczytowe ściany świątyni oraz część ostrołukowych wnęk okiennych. Ocalone z kościoła figury świętych znajdują się w kościele w Chwalęcinie. Obok świątyni położony jest nieużytkowany już od lat przykościelny cmentarz z nielicznymi przedwojennymi nagrobkami i kutymi krzyżami.

Podobne malowidła ścienne i pędzla tego samego Lossaua, posiada też kościół w niedalekim Chwalęcinie ¹⁶. Jest to jednonawowy budynek barokowy, wystawiony w r. 1715-1728 jako kościół wotywny po ustaniu dżumy z r. 1710, kosztem kapituły i biskupa Potockiego. Budową kierował Jan Reimers z Ornety. Wnętrze piękne i stylowo jednolite, a wrażenie artystyczne podnoszą malowidła Lossaua na sklepieniu, pochodzące z lat 1748-1749¹⁷ . Przedstawiają one Legendę Krzyża Św., Ojców Kościoła, sceny historyczne z dziejów kościoła oraz cykl miejscowych cudów.
Wielki ołtarz przejściowy z baroku w rokoko, ma krucyfiks, wedle legendy znaleziony w XVI w. w lesie, który cieszy się sławą cudowności od dawna ściągał tu liczne rzesze na odpusty. W bocznych ołtarzach obrazy św. Antoniego i Pieta.
Bogato rzeźbiona kazalnica z połowy XVIII w. podobna jak w Osetníku. Rokokowe konfesjonały i organy.
Jak inne kościoły odpustowe na Warmii, otacza także i ten czworoboczny krużganek z wieżyczkami. Umieszczono w nim nowe rzeźbione stacje Męki Pańskiej dłuta Stuflessera z Tyrolu.

11 km na wschód do Ornety leżą Mingajny. Kościół z wieżą, gotyk z XIV w. podobny do innych kościołów wiejskich na Warmii. Zakrystia ma schodkowy przyczółek. W latach 1688-1709 poddano kościół restauracji, z tych czasów pochodzą też malowidła na stropie, zepsute przez restaurację z r. 1818 ¹⁸. W barokowy wielki ołtarz z r. 1649 wprawiono późnogotyckie rzeźby z dawnego tryptyku¹⁹ , przedstawiające Madonnę i cały szereg świętych. Na skrzydłach tryptyku cztery obrazy malowane temperą, na których widać wpływ renesansu. Boczny ołtarz św. Józefa z r. 1630 i św. Mikołaja z r. 1669. Obok niego stoi bardzo ładny zegar rokokowy z r. 1771. Kazalnica barokowa, bogato, ale niezbyt artystycznie ornamentowana.
 

[1] Okolice Szlaku Świętej Warmii: Orneta.

[2] K. Sieniawski, Biskupstwo warmińskie jego założenie i rozwój na ziemi pruskiej z uwzględnieniem dziejów ludności i stosunków jeografcznych ziem dawniej krzyżackich, Poznań 1878.

[3] W. Barczewski, Kiermasy na Warmii..., s. 103.

[4] W ołtarzu głównym znajduje się teraz obraz przedstawiający św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus, a pod nim zakryte przedstawienie Matki Bożej Miłosierdzia.

[5] Obecnie jest to ołtarz poświęcony św. Elżbiecie Węgierskiej – patronce Ornety. Został wykonany w latach 1900-1908.

[6] Obecnie w czwartej kaplicy południowej.

[7] Teraz jest nazywana kaplicą Trzech Króli. Obecną swoją nazwę bierze od usytuowanych na ścianie ołtarzowej figur. Rzeźbione w drewnie są pozostałością po ołtarzu Trzech Króli, który niegdyś znajdował się w obecnej kaplicy Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej.

[8] Kaplica nosi obecnie nazwę Błogosławionej Dziewicy.

[9] Obecnie w kaplicy Krzyża Św.

[10] Mowa o świeczniku na paschał, datowanym inskrypcyjnie na rok 1610.

[11] Na ścianach orneckiego kościoła znajdują się średniowieczne malowidła ścienne, m.in. przedstawiają one Pięć Panien Mądrych i Pięć Panien Głupich, Męczeństwo świętych Sebastiana i Anny oraz scenę przedstawiającą wypędzenie przez Jezusa przekupniów ze świątyni.

[12] Pomyłka autora. Ołtarz powstał w roku 1861w miejscowym warsztacie Karola Jeroszewicza.

[13] Obecnie ponownie w kościele farnym w kaplicy św. Katarzyny.

[14] Kamienna figura uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej.

[15] Zob. Rozdział 14. Frombork.

[16] Szlak Świętej Warmii: Chwalęcin.

[17] Za ich sprawą kościół zwany jest też warmińską Kaplicą Sykstyńską.

[18] Kościół w latach 1899-1901 rozbudowany w stylu neogotyckim (nawę przesklepiono) i na nowo wyposażony.

[19] Tryptyk gotycki obecnie wprawiony w nastawę z 1901 r.