7. Olsztyn -> Orneta

Wprawdzie w swoim przewodniku Mieczysław Orłowicz rekomendował podróże koleją, ale obecnie linia nr 221 łącząca Olsztyn (przez Gutkowo) z Ornetą (i dalej – Braniewem) ma charakter drugorzędny, kursuje nią tylko kilka pociągów dziennie. Dlatego zdecydowanie wygodniejsza jest podróż samochodem, zwłaszcza, że trasę Olsztyn – Dobre Miasto można pokonać wygodnie drogą krajową nr 51. Wprawdzie kolejny odcinek z Dobrego Miasta do Ornety (Pieniężna i Braniewa) wiedzie już niezbyt wygodną drogą wojewódzką nr 507, ale dostarcza ona wspaniałych widoków panoramy Warmii.

Bukwałd. Dworzec nad Łyną – na drugim brzegu osada Barkweda – w malowniczej okolicy pełnej jezior, wzgórz, w sąsiedztwie wspaniałego bukowego lasu. Lasy obfitują w głazy narzutowe, a w rewirze 170 jest obeliskowaty kamień cesarza Wilhelma I mający 1,80 m wys. otoczony 90 dębami. Na południe od wsi nad Łyną grodzisko, zwane Zameczkiem, gdzie podobno był niegdyś zameczek Krzyżaków, zburzony przez Litwinów. Dziś jest tu cmentarz i kaplica, w sąsiedztwie której stoi wspaniały dąb Napoleona, jeden z najokazalszych w Polsce, mający 9,90 m obwodu pnia. Liczy on podobno 600 lat. Pień jest próżny u dołu, wydrążenie ma 1,75 m średnicy, 4 m wysokości i może pomieścić 7 osób. Od wschodu znajduje się w nim okienko. Korona pokrywa powierzchnię 23 m2. Nazwę swą zawdzięcza dąb temu, że w r. 1807, 3 lutego, w czasie bitwy francusko-pruskiej pod Barkwedą miał pod nim stanowisko Napoleon, a legenda ludowa utrzymuje, że nocował nawet wówczas w pniu dębu. W bitwie tej padło wielu Rosjan pochowanych w wspólnym grobie na tzw. cmentarzyku.

Wspomniany przez Mieczysława Orłowicza „kamień cesarza Wilhelma I” to znajdujący się w lesie przy drodze z Bukwałdu do Cerkiewnika granitowy obelisk. Stanął on tam prawdopodobnie w roku 1887 i miał upamiętniać kaisera Fryderyka Wilhelma I. Obecnie jest przewrócony. Po drugiej stronie drogi, na małym wzniesieniu, znajduje się kolejny, mniejszych rozmiarów kamień pamiątkowy. W przeszłości otoczone były one klombami, a zagospodarowany wokół nich teren stanowił miejsce odpoczynku, m.in. i dla mieszkańców Olsztyna, którzy mieli do stacji Bukwałd dogodny dojazd koleją. Stare dęby otaczały zaś dawną drogę z Bukwałdu do Cerkiewnika, która została przecięta linią kolejową. Obecnie miejsce to, w którym dawniej odbywały się masowe imprezy, stały stragany i odbywały się potańcówki, przejmuje w swoje władanie przyroda ¹.

Z kolei po „cesarskim dębie” nie ma już śladu, gdyż spłonął w 1922 roku od uderzenia pioruna. Znajdował się na wzgórzu, w tradycji polsko-warmińskiej zwanym Zameczkiem. W średniowieczu na tym wzniesieniu znajdowało się pruskie grodzisko, którego pozostałości w postaci wału, suchej fosy i majdanu wciąż są doskonale widoczne. Na nim to w drugiej połowie XIX wieku założono cmentarz ewangelicki. Zachowało się na nim wciąż kilka nagrobków oraz kaplica grobowa należąca prawdopodobnie do rodu von Hake, którego przedstawiciele na początku wieku XX stali się właścicielami majątku w Barkwedzie. W pobliżu grodziska rosną teraz dwa inne, również piękne dęby, z których jeden ma 6 m średnicy.

Miejscowa legenda, wiążąca dąb w Barkwedzie z cesarzem Napoleonem, wynikała być może z tego, że z Zameczku mógł kierować bitwą dowódca jednego z korpusów armii francuskiej, marszałek Nicolas Soult. Było to najwyższe wzniesienie w okolicy, dzięki czemu miałby on dobry widok na most i groblę na Łynie, o które walczyli jego żołnierze. A może i przenocował w dziupli? ². Wspomniana zaś zbiorowa mogiła, w której pochowano ciała poległych w bitwie Rosjan, znajduje się po prawej stronie przy drodze do Bukwałdu. Miejsce jest oznaczone wysokim, drewnianym krzyżem.

3 km. na pd. od Barkwedy leży wieś Brąswałd ³. Droga prowadzi wzdłuż obszernych łąk, które powstały przez spuszczenie znajdującego się tu niegdyś jeziora Mosąg.
W Brąswałdzie był kościół katolicki [pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej], którego mury pochodziły z epoki gotyckiej, w r. 1617 po pożarze przebudowany. Miał on wieżę, a schodkowy przyczółek późnogotycki fasady wschodniej, typowo polski, podobny był do podobnego przyczółka w Jonkowie i prawdopodobnie przez tego samego mistrza wystawiony. Obydwa zdobiły tzw. ośle grzbiety. Na drewnianym sklepieniu miał liche malowidła. Ołtarze barokowe, wielki ołtarz z r. 1752, z obrazem św. Katarzyny. W jednym z ołtarzów bocznych z r. 1741 dobry obraz Ukrzyżowania z herbem biskupa Szembeka († 1740).

Kościół ten zburzono w r. 1895, a w jego miejsce wystawiono nowy, trzynawowy, wedle proj. Heitmanna z Królewca. Ma on barokową monstrancję z r. 1688. Proboszczem tutejszym jest obecnie ks. Barczewski, polski działacz i uczony, autor „Geografii polskiej Warmii”.

Wzmiankowane przez Orłowicza rozległe łąki powstałe w wyniku osuszenia jeziora Mosąg znajdowały się po prawej stronie drogi z Barkwedy do Brąswałdu. Gdy na początku lat 30. XX wieku podjęto decyzję o wybudowaniu na Łynie w okolicach Brąswałdu elektrowni, zmieniono bieg rzeki tak, aby uzyskać odpowiednie spiętrzenie wody potrzebne do napędu turbin. Przekopano kanał, który prowadzi między innymi poprzez jezioro Mosąg – dawne łąki na powrót zalane zostały wodą.

Z Brąswałdem związany jest ksiądz Walenty Barczewski.
Urodził się 10 lutego 1856 roku w Jarotach koło Olsztyna, w rodzinie Jakuba i Barbary Burlińskiej, w chłopskiej rodzinie krzewiącej polskość na Warmii. Studia teologiczne odbywał w Braniewie (1879-1882), następnie w bawarskim Eichstadt (1883), gdzie przyjął święcenia kapłańskie. Od 1884 roku był wikarym w Butrynach, Świętej Lipce i Biskupcu, następnie w latach 1889-1894 proboszczem w Wielbarku. Proboszczem w Brąswałdzie został w 1894 r. Zaangażował się w walkę o powszechne wprowadzenie języka polskiego w szkołach i kościołach. Należał do Towarzystwa Czytelni Ludowych na Warmii. Głosił polskie kazania, którymi zasłynął.

Wybudował w Brąswałdzie kościół charakteryzujący się nie tylko okazałą bryłą zewnętrzną, ale również pięknym wystrojem. Zaprojektowane przez niego malowidła o tematyce związanej z historią Polski i Warmii podkreślały polskość tych ziem i umacniały ją wśród mieszkańców. Wśród wykonanych przez niemieckich malarzy polichromii jedna przedstawia symboliczne przeniesienie ciała patronki kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej ze starego do nowego kościoła. Dzięki temu przedstawieniu, znajdującemu się na północnej ścianie prezbiterium, zachowany został dla potomnych wizerunek poprzedniej świątyni. W brąswałdzkim kościele w bocznym ołtarzu w nawie południowej wciąż można również podziwiać wspomniany przez M. Orłowicza obraz fundacji biskupa Szembeka – przedstawia on jednak Trójcę Świętą. Wspomniane Ukrzyżowanie znajduje się nad bocznym wyjściem z kościoła i zostało kupione przez księdza Barczewskiego z kościoła w Głotowie ⁴.

Brąswałdzki proboszcz był od roku 1907 współpracownikiem „Gazety Olsztyńskiej”, a także współredagował w języku polskim periodyki „Nowiny Warmińskie” i „Warmiaka”. W tym samym roku został członkiem Komitetu Wyborczego na Prusy Wschodnie, Warmię, Mazury i Pomorze. W roku 1914 został prezesem Komitetu Oświatowego z ramienia Poznańskiej Rady Narodowej, a w latach 1914-1916 był prezesem Towarzystwa Czytelniczego. W 1918 roku prezesował Polskiej Radzie Ludowej na Warmii.
W okresie plebiscytu uczestniczył w Warmińskim Komitecie Plebiscytowym, a będąc współzałożycielem Związku Polaków w Prusach Wschodnich, dwukrotnie w 1921 i 1924 roku wybierany był do sejmiku prowincjonalnego w Królewcu. Kandydował także na posła do Sejmu Pruskiego. W roku 1922 na synodzie diecezjalnym w Barczewie zgłosił projekt powołania specjalnej komisji, mającej się zająć uregulowaniem sprawy polskich katolików w Prusach Wschodnich.

Zajmował się literaturą, historią i folklorem regionu warmińskiego. Pisał artykuły i prace naukowe, dokonywał przekładów literackich, wydawał polskie książki religijne np. żywoty świętych, moralitety oraz zbiory modlitw i pieśni, w tym Katolicki Kancjonał. Był Warmiakiem, który przedstawił dzieje kultury ludowej, obyczaje, zwyczaje, geografię i historię Kościoła polskiej Warmii. Ważniejsze publikacje to: Kiermasy na Warmii, Gwary ludu na Warmii i Mazurach, Kościoły katolickie na Mazurach, Źródła naszej Łyny, Geografia polskiej Warmii, Piśmiennictwo polskie na Warmii w XIX i XX stuleciu. Ponadto posiadał dużą bibliotekę, w której znajdowały się rzadkie druki polskie z Warmii.

Zmarł 28 maja 1928 roku w Brąswałdzie. Został pochowany na miejscowym cmentarzu, w kwaterze naprzeciw grobu swojej matki. Przed kościołem znajduje się pomnik tego wielkiego Warmiaka ⁵.

8 km na pn. od Brąswałdu leży wioska Sętal, gdzie był niegdyś gotycki kościół kat. z XVI w. W skarbcu ładna monstrancja srebrna z r. 1595, dar kanonika Michała Górskiego. Kościół ten spalił się w r. 1908, a obecny pochodzi z r 1911.
Kościół w malowniczym Sętalu został zaprojektowany przez Fritza Heitmanna, w 1911 roku konsekrował go biskup warmiński Augustyn Bludau, nadając świątyni wezwanie Świętego Mikołaja. Nad głównym wejściem umieszczonym w bryle wieży, znajduje się mozaika przedstawiająca Chrystusa Dobrego Pasterza. Sklepienie podtrzymują granitowe kolumny.
Interesująca jest również sama nazwa wsi – pochodzi z języka niemieckiego i składa się z dwóch wyrazów: sáss (słodki) i thal (dolina), co można przetłumaczyć jako Słodka Dolina ⁶.

Cerkiewnik – wioska w malowniczej okolicy, opodal niewielkiego, ale pięknego jeziora Limajno zwanego perłą Warmii, posiadającego pagórkowate, zalesione brzegi i wyspę. We wsi neogotycki kościół [pw. św. Katarzyny i św. Anny] z r. 1851.
Otoczenie położonego na północny zachód od Cerkiewnika jeziora Limajno wciąż skrywa wiele tajemnic związanych z mieszkającymi na tych ziemiach plemionami pruskimi. Wokół niego odkryto grodziska i strażnice pruskie, z których jedno, ze względu na swój kształt, nazywane jest „Kapeluszem”⁷. W samym Cerkiewniku wciąż można podziwiać zabytkowy kościół mający dwa wezwania.
5 km na zachód Różynka z kościołem [św. Mateusza] poświęconym w r. 1604. Wieża drewniana zakończona jest ładnie kutą żelazną barokową chorągiewką. Ołtarze barokowe, kazalnica neoklasyczna. Stosunkowo najcenniejszym zabytkiem kościoła jest kuty z żelaza pająk z XVII w. W r. 1454 przyłączyli się mieszkańcy tutejsi do Polski, a nawet zburzyli niedaleki pałac biskupi w Smolajnach, gdyż ówczesny biskup [Franciszek] Kuhschmalz trzymał stronę Krzyżaków.

Dobre Miasto – założone w r. 1325 w krainie, zwanej Glotowią ⁸.
W r. 1414 zajęli i spalili Polacy, zaś w r. 1520 w czasie wojny z Polską Krzyżacy, przy czym kanonicy tutejsi wierni Polsce bronili się z wieży.
Miasto czyste i ładnie zabudowane robi miłe wrażenie, a nad domami góruje gmach dawnej kolegiaty⁹ . Jest to trzynawowy gotyk z czworoboczną nie dokończoną wieżą, zbudowaną w końcu XIV w. odrestaurowany w latach 1871-1881¹⁰ . Długość kościoła 60 m, szerokość 27 m, wysokość wieży 49 m. Sygnatura barokowa pochodzi z r. 1719. Od wschodu przyczółek schodkowy.

Wnętrze trzynawowe, halowe, sklepienie gwiaździste. Wielki ołtarz jest kopią wielkiego ołtarza katedry na Wawelu¹¹ , a fundował go w r. 1748 biskup Grabowski. Zdobią go rzeźby św. Wojciecha i Stanisława. W ołtarzu św. Anny pochodząca z późnogotyckiego tryptyku rzeźba drewniana św. Anny Samotrzeć, pocz. XVI, oraz malowane skrzydła. Fragmenty ze starego tryptyku znajdują się też w ołtarzu P. Marii. Znakomita rzeźba gotycka z pocz. XVI w. w ołtarzu św. Trójcy, gdzie Bóg Ojciec trzyma na kolanach Ukrzyżowanego Syna Bożego – motyw podobny spotykamy często w kościołach polskich i cerkwiach na Rusi Czerwonej, a nawet na Spiszu (np. w Repaszach). Marmurowy ołtarz M. Boskiej, barokowy, z r. 1642. Inne ołtarze nowe, neogotyckie. Kazalnica barokowa, ładnie rzeźbiona, zdobi ją herb biskupa Zbąskiego (1688-1697), dziekana Teschnera i data „1693”. Cokolwiek wcześniejsze jest baptysterium, na którym kapelusz kardynalski oznacza, że pochodzi z epoki kardynała Radziejowskiego, (1679-1688). Po obu stronach wielkiego ołtarza gotyckie stalle, być może jeszcze z końca XIV w. (1396 r.), z barokowymi zapleckami z r. 1673. Pająk mosiężny z XVII wieku. Na trzecim filarze na lewo marmurowe epitafium pochowanego tu biskupa Andrzeja Załuskiego († 1711). W prawej nawie płyta nagrobna fundatora kościoła w Glotowie, kan. Stössla († 1707).

Od r. 1347 istniała tu kapituła kolegiacka z kilku kanoników, której uposażenie stanowiło 8 wsi. W r. 1810 zniósł ją rząd pruski, majątek skonfiskował, a kościół zamienił na farny. Dawny pałac kanoników zamieniono po części na szkołę, a po części na probostwo.
Znajduje się tu ładny piec z r. 1736, którego kafle mają obrazy z Pisma Św. W korytarzu obrazy, usunięte z kolegiaty, wśród nich kopia Rubensa Zdjęcia z Krzyża. Drzwi do kościoła mają stary, misterny zamek. Na schodach ładne barokowe stalle. W części służącej za szkołę duża sala (remter) z gotyckim sklepieniem kryształowym.
Obok kolegiaty Biblioteka Herra¹² z cennymi starymi dziełami, inkunabułami itd.

Mury miejskie średniowieczne z kamienia i cegły zachowały się w północnej i wschodniej stronie miasta. W stronie pd.-wschodniej jest jeszcze okrągła, dobrze zachowana baszta. Na murach opierają się tyły domów. Także kolegiata przytyka do murów. Jeszcze w początkach XIX w. stały w jej sąsiedztwie trzy baszty, potem rozebrane.
Za obrębem dawnych murów, przy drodze do Barczewa, stoi kościółek św. Mikołaja¹³ , barokowy, poświęcony w r. 1714 przez biskupa Łaszewskiego. Wielki ołtarz rokokowy ma bardzo dobry obraz Trójcy Św. [poza ołtarzem] z r. 1700, przeniesiony tu z kolegiaty. Boczne ołtarze, barokowe, jeden z datą 1695, pochodzą z kaplicy, jaka tu stała poprzednio. Pozostały z niej też ogromne cynowe lichtarze z XVII w. Ołtarz św. Floriana ma bogato rzeźbione rokokowe obramienie. Na ścianach stare obrazy słabego pędzla, jak św. Antoni z osłem i inne.
W północnej części miasta stoi kaplica św. Jerzego, przy dawnym szpitalu, posiadająca starą konną rzeźbę tego świętego. Niegdyś był tu jeszcze kościół św. Ducha, spalony przez Szwedów wraz z przedmieściami w r. 1626.

W północnej części miasta stoi kaplica św. Jerzego, przy dawnym szpitalu, posiadająca starą konną rzeźbę tego świętego. Niegdyś był tu jeszcze kościół św. Ducha, spalony przez Szwedów wraz z przedmieściami w r. 1626.
Kościół ewangelicki¹⁴ zbudowany w r. 1833 wedle planów Schinkla, jest kopią kościoła w Ornecie¹⁵ . Styl nowogrecki, wieża podobna do włoskich campanile, odbudowana po zawaleniu się pierwotnej w r. 1833. Empory oparte na doryckich słupach.

Na wschód [od Dobrego Miasta] ogromne lasy rządowe, pośród których leży nadleśnictwo Wichrowo. Uchodzą za najpiękniejsze lasy Warmii. Wiele uroku dodaje im rzeka Łyna, która przecina je na przestrzeni 12 km płynąc krętym korytem wśród wysokich brzegów. Teren pagórkowaty. W poszczególnych partiach jest to las czysto bukowy.
Na skraju tych lasów 5 km na pn. od Dobrego Miasta leżą Smolajny, dawna rezydencja letnia biskupów warmińskich, gdzie ich pałacyk zburzyli w r. 1454 mieszkańcy Dobrego Miasta. Obecny rokokowy wystawił w r. 1765 biskup Grabowski, o czym świadczy jego herb na przyczółku fasady oraz data na bramie wjazdowej.

Wieś Smolajny została lokowana niezwykle wcześnie jak na dominium warmińskie, bo już w 1290 r. Jej przywilej lokacyjny wydał biskup warmiński Henryk Fleming. Na początku stanowiła dobra rycerskie, ale w XV wieku, już jako duży, dochodowy folwark stała się własnością biskupów warmińskich. Od tej pory znaczenie Smolajn systematycznie rosło. W 1557 roku brat biskupa Stanisława Hozjusza – Jan przeniósł do istniejącego już wówczas pałacyku siedzibę komornictwa dobromiejskiego. Od roku 1626, ze względu na swe piękne położenie i okolicę obfitującą w zwierzynę, biskupi warmińscy mieli tu jedną ze swoich letnich rezydencji.

Obecny prosty barokowy pałac został wzniesiony przez przedostatniego polskiego biskupa warmińskiego przed zaborami – Adama Stanisława Grabowskiego w latach 1741-1746. Jednak okres jego największej świetności przypada na rządy jego następcy – ostatniego XBW – Ignacego Krasickiego.

Dzięki „księciu poetów” Smolajny zaczęły tętnić życiem. Krasicki, znany ze swego zamiłowania do ogrodów, przez cały okres swojego panowania na Warmii (1767-1795) prowadził tu szeroko zakrojone prace zmierzające do ukształtowania ogromnego założenia krajobrazowym w stylu ogrodów angielskich. Gdy po 1780 roku przestał opuszczać Warmię na dłużej, Smolajny stały się jego ulubionym miejscem pracy i wypoczynku. To tu powstały najwybitniejsze dzieła oświeconego biskupa-poety, jak chociażby Święta miłości kochanej Ojczyzny ¹⁶.

Ślady dawnego założenia parkowego czytelne są wyraźnie do dziś. Zachował się ciekawy, zróżnicowany gatunkowo starodrzew, staw, fragmenty grobli, skarpy i aleje. Zachowały się również wieża bramna i dobudowany do niej parterowy budynek mieszkalny. Na wzniesieniu od północno-zachodniej strony pałacu stoi dworek myśliwski z końca XVIII w. Sam pałac, ze względu na swój stan techniczny jest zamknięty i czeka na generalny remont¹⁷ .

Kiedy jedzie się drogą nr 51 od strony Dobrego Miasta, pierwszym dostrzeżonym domem w Smolajnach jest młyn wodny. Widać go po prawej stronie drogi. Stoi nad niewielką strugą, dopływem pobliskiej Łyny. Stary drewniany budynek zaprasza z daleka tablicami z ofertą przemiału ziarna. Jest otwarty jako atrakcja także dla chcących zwiedzić go turystów. Małe młyny właściwie znikły z polskich wsi i miasteczek, dlatego warto zrobić przerwę w podróży, by zajrzeć do wnętrza zabytkowego obiektu. Wszystkich, którzy tu trafią, zaskakuje doskonały stan zachowania młyna, a zwłaszcza starych maszyn przemiałowych¹⁸ .

Okolica Dobrego Miasta obfituje w stare kościoły, pełne zabytków. Najbardziej znanym jako miejsce odpustowe, jest kościół w Głotowie¹⁹ 4 km na pd.-zach. Za czasów staropruskich miało to być miasto, które było stolicą ziemi, zwanej Glotowią i posiadało zamek. Już w XIV w. było znane jako miejsce odpustowe i posiadało przez kilka lat kolegiatę, przeniesioną potem do Dobrego Miasta.Po rozbiorze rząd pruski dobra tutejsze, niegdyś kapitulne, rozparcelował między biskupich czynszowników. Kościół pod wezwaniem Najśw. Zbawiciela stoi na pagórku obok wsi w miejscu, gdzie wół miał odkryć ukrytą w ziemi Hostię. Jest to budynek barokowy z wieżą, wystawiony w latach 1722-1726 kosztem kanonika z Dobrego Miasta – Stoessla i poświęcony przez biskupa Szembeka.

Bardzo ładny jest wielki ołtarz z obrazem Wieczerzy Pańskiej, z czasów budowy kościoła. Stoi na nim stylowe tabernakulum. Ołtarze boczne z obrazami Serca Jezusa i M. Boskiej z r. 1741. W oknach nowe witraże. W chrzcielnicy ładne barokowe kraty żelazne z r. 1736. W niszach trzy dobre obrazy pędzla J. Kehrena z Düsseldorfu: św. Jan Ewangelista (kopia Domenichina), św. Jan Chrzciciel i Kazanie na Górze. Pająk zdobi postać Jowisza z orłem i piorunami w ręku. Kościół otacza mur z czterema kaplicami na rogach.
W parowie za kościołem oraz na wzgórzu urządzono Kalwarię z czternastu stacji Męki Pańskiej, które wykonane w rzeźbach naturalnej wielkości, umieszczone są w gotyckich nowych kaplicach. Na tutejsze odpusty uczęszcza dość licznie też ludność z polskiej Warmii.

4 km dalej leży Kwiecewo, gdzie odkryto ślady budowli palowych. Kościół murowany poświęcony w r. 1699 przez biskupa Załuskiego, zachował w przedsionku ciekawy zabytek obyczajowy, którym są dwa żelazne pierścienie na szyję, w które zakuwano niegdyś romansowe pary naruszające szóste przykazanie ²⁰. W barokowych ołtarzach obrazy Hintza z Pieniężna. Ładna kazalnica klasyczna.
Folwark tutejszy, niegdyś własność biskupów, otrzymali w nagrodę ich starostowie, a w XVIII w. byli nimi Ludwik Pacek, Zygmunt Słowikowski, wreszcie za bpa Krasickiego Jakub Górski. Po rozbiorze rząd pruski sprzedał wieś Niemcom.

W roku 2009 w utworzono tu Rezerwat przyrody Kwiecewo w celu zachowania wybitnych walorów ornitologicznymi płytkiego rozlewiska otoczonego podmokłymi łąkami, okresowo zalewanymi szuwarami oraz polami uprawnymi (270 ha wraz z otuliną). Ze zbiornikiem sąsiaduje niewielki kompleks leśny również o wysokiej wartości ornitologicznej.
Mają tu swoje miejsca lęgowe, żerowiska, jak i noclegowiska liczne gatunki ptaków wodno-błotnych. Gniazdują tu również 4 gatunki perkozów, 6 gatunków kaczek oraz 16 innych gatunków ptaków związanych z biotopem wodno-błotnym. Dodatkowo lęgi odbywa tu kolejnych 8 gatunków ptaków. Strefę przybrzeżną tego płytkiego rozlewiska porastają szuwary z trzciny pospolitej i pałki wąskolistnej oraz kępy osoki aloesowatej.

Jadąc tym samym gościńcem²¹ 6 km dalej mamy Świątki²² , z kościołem neogotyckim z r. 1856, a 5 km na pd. od niego Skolity z niewielkim kościołem barokowym z r. 1708 [zbudował go bp Andrzej Załuski]. Barokowy wielki ołtarz ma obraz M. Boskiej z bizantyjskimi literami. Całe urządzenie wewnętrzne barokowe, a wybijają się wśród niego małe, lecz piękne organy. Jest renesansowa skrzynka z XVI w. ozdobiona kapeluszem kardynalskim, dar kardynała Batorego.

W 1910 roku po powiększeniu kościoła o neogotyckie prezbiterium i nawę poprzeczną został on konsekrowany przez biskupa Augustyna Bludau. Organy, ołtarz i wystrój kościoła pochodzi głównie z XVIII wieku. Jedną z jego największych atrakcji jest strop pokryty polichromią wykonaną w latach 1753-1763 przez malarza Ferdynanda Guillereps z Dobrego Miasta.

5 km na wschód od Dobrego Miasta, wśród lasów leży Międzylesie [Lidzbarskie] ²³. W Polsce było ono w swoim czasie dość głośne z powodu surowego wyroku wydanego przez biskupa Potockiego na chłopów tutejszych za świętokradztwo. Jest to kościół odpustowy, zbudowany w r. 1722-1723 z inicjatywy biskupa Potockiego w miejscu domu wójta i jego kosztem, za to, że w r. 1713 nie przeszkodził dokonanemu tu zhańbieniu krucyfiksu. Później kościół rozszerzono [1752-1753], a poświęcenia dokonał w r. 1775 biskup Krasicki. Fasadę zdobią dwie skromne wieże, a dookoła jest krużganek z czterema kaplicami na rogach.

W wielkim ołtarzu umieszczono ów znieważony krucyfiks. Stylowe tabernakulum. Ładny mosiężny pająk rokokowy.
5 km dalej na wschód leży Orzechowo z kościołem barokowym fundacji biskupa Potockiego z r. 1716. Górna część wieży drewniana. Najcenniejszym zabytkiem kościoła jest złocony kielich gotycki z r. 1379 uznany przez niemieckich historyków sztuki za najstarszy i najcenniejszy w Prusach Wschodnich. Ma on bogatą ornamentykę figuralną, architektoniczną, emalie i napisy.
4 km na pd. Jesionowo z kościołem filialnym, wystawionym w XVII w. z granitu.

Następna stacją kolejową za Dobrym Miastem jest Bzowiec. 3 kilometry od niej leży stara wieś Rogiedle z niewielkim kościołem pw. św. Małgorzaty.
Jego mury pochodzą jeszcze zdaje się z XIV w.²⁴ Wprawiono w nie, w myśl ówczesnych przesądów, kilka kamieni młyńskich. Schodkowy przyczółek wschodniej fasady, od zachodu wieża. Ołtarze barokowe z końca XVII i pierwszej połowy XVIII w. Malowidła na stropie z r. ok. 1700. Nadbudowa wieży z r. 1850. W ołtarzach obrazy Andrasza. Kazalnica barokowa z datą 1654. Na południe od wsi grodzisko staropruskie.

5 km na pn.-zachód leży Wilczkowo z kościołem barokowym z lat 1786-1787, poświęconym przez biskupa Krasickiego. Wieża z hełmem barokowym, podobnym jak w Barczewku. Ołtarze, kazalnica i organy rokokowe. 5 km dalej na zachód na granicy Warmii nad Pasłęką Ełdyty Wielkie z bardzo starym kościołem zbudowanym z granitu, z drewnianą wieżą.

Położoną w pobliżu rzeki Pasłęki wieś lokował bp Henryk Fleming w roku 1289 na pruskim polu Elditten – na ziemiach zajmowanych dawniej przez plemię Warmów. Rok lokacji wsi to także rok powstania parafii. Zatem jest to najstarsza wieś parafialna na Warmii. Kościół ełdycki nosi wezwanie św. Marcina i został wybudowany w początkach XIV w. W latach 40. tego wieku pojawia się wzmianka o proboszczu. W latach 1885-1886 kościół remontowano, nadając mu dzisiejszą postać .²⁵

Kolejna stacja: Lubomino ma kościół o gotyckich murach w XIX w. po pożarze z r. 1807 na nowo przebudowany, gdyż spłonął do nagich murów. Ołtarze zakupione ze zniesionego w r. 1809 klasztoru jezuitów w Braniewie. Są one barokowe z połowy XVIII w. (1721-1746). Gotycka wieża otrzymała w czasie restauracji brzydki hełm. Ładny i misterny barokowy zamek przy drzwiach kościelnych. W skarbcu monstrancja późnogotycka z r. 1600, ozdobiona figurami świętych, mająca pewne szczegóły renesansowe. Jest tu nadto kaplica św. Rocha, fundowana w r. 1617, z rokokową rzeźbą tego świętego w ołtarzu.
3 km na pd. leży największe jezioro północnej Warmii, Tonka o obszarze 1,56 km2. 3 km na zachód [nieistniejąca już wieś] Lemity²⁶ , gdzie się zachowały francuskie szańce z r. 1807. Jeszcze 3 km dalej na zachód na granicy Warmii nad Pasłęką leży Wapnik, z kościołem parafialnym, którego późnogotyckie mury pochodzą z w. XIV ²⁷. Wieża drewniana z r. 1615. Obecnie fasady mają schodkowe przyczółki. Wielki ołtarz barokowy z XVII w. z obrazem Narodzenia, zdobiony herbem Hozjuszów. Dwie płyty nagrobne rodziny Hozjuszów, krewnych kardynała – jeden przed ołtarzem, drugi w wieży.

Następna stacja – Orneta.

[1] H. Mondroch, Tajemnice królewskiego lasu w Bukwałdzie (cz. 2), „Gazeta Dywicka” 2008, nr 16.

[2] J. Jasiński, Napoleon w Olsztynie i w okolicach (1807), Olsztyn 2003, s. 63.

[3] Okolice Szlaku świętej Warmii: Brąswałd.

[4] K. Kisielew, Brąswałd. Historia miejscowości i sylwetki znanych mieszkańców, Bukwałd 2014, s. 18-20.

[5] Za: W. Zenderowski, Osobowości ziemi barczewskiej, Barczewo 2013.

Zob. Na Szlaku Świętej Warmii: Kiermase i ksiądz Barczewski.

[6] A. Jadwiszczak, R. Klimek, T. Kosińska, Warmia znana i nieznana. Ługwałd, Spręcowo, Sętal, Nowe Włóki, Plutki, Gradki, Tuławki, Gady, Frączki, Studzianka, Derc, Barczewko, Maruny, Gady 2011, s. 25-26.

[7] A. Jadwiszczak, K. Kisielew, R. Klimek, T. Kosińska, Warmia znana i nieznana. Brąswałd, Barkweda, Kajny, Bukwałd, Cerkiewnik, Swobodna, Gady 2012, s. 54.

[8] Szlak świętej Warmii: Dobre Miasto.

[9] Na jubileusz 600-lecia ukończenia budowy, doceniając wybitną wartość zabytkową, liturgiczną i pielgrzymkową, w maju 1989 roku papież Jan Paweł II obdarzył kościół tytułem i godnością bazyliki mniejszej.

[10] W czasie remontu kościół został poddany regotyzacji, podczas której zniszczono bezpowrotnie wiele zabytków. Z piętnastu oryginalnych ołtarzy zachowało się do dzisiaj pięć, kolejne cztery to dzieła pseudogotyckie z końca XIX w.

[11] Pogląd całkowicie błędny.

[12] Mowa o bibliotece kolegiackiej, której częścią była biblioteka kanonika Franciszka Ignacego Herra († 1747).

[13] Obecnie cerkiew grecko-katolicka.

[14] Obecnie siedziba Centrum Kulturalno-Bibliotecznego w Dobrym Mieście.

[15] Trudno tu mówić o dokładnej kopii – projekty obu kościołów powstały w pracowni architekta Karla Friedricha Schinkla i zawierają podobne rozwiązania architektoniczne.

[16] Na Szlaku Świętej Warmii: Ignacy Krasicki – XBW, poeta, ogrodnik.

[17] Zob. Krótka historia pałacu w Smolajnach, www.domwarminski.pl.

[18] http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/3731,smolajny-czynny-mlyn.html, [3.01.2022].

[19] Szlak świętej Warmii: Głotowo.

[20] Wspomniane żelazne pierścienie z łańcuchami znajdują się do dzisiaj w murze bocznej kruchty.

[21] Droga nr 530.

[22] Okolice Szlaku Świętej Warmii: Świątki.

[23] Okolice Szlaku Świętej Warmii: Międzylesie.

[24] W latach 1914-1915 dokonano przebudowy świątyni – powiększono jej bryłę i dodano kolejną nawę. W związku z tym kościół z salowego stał się dwunawowy.

[25] Okolice Szlaku Świętej Warmii: Ełdyty Wielkie.

[26] Miejscowość przestała istnieć po II wojnie światowej. Ciekawostką jest to, iż w roku 1763 urodził się tu Andrzej Stanisław von Hatten, biskup warmiński w latach 1837-1841.

[27] Obecna budowla pochodzi z 1923 r.