Przez ponad dwieście lat mieszkańcami Warmii byli także Żydzi. Stosunkowo niewielka, w zamieszkującym te ziemie żywiole niemieckim i polskim, społeczność ze swoimi obyczajami i kulturą, która także ma swoje miejsce na kartach historii tego regionu.
Warto przyjrzeć się jej historii. Tej najwcześniejszej, poczynając od końca XVIII wieku, jak i tej najnowszej, którą rozpoczął rok 1945, a zwłaszcza 1946, kiedy przyjeżdżali tu, szukając swoich przedwojennych śladów. Tych powracających nie było wielu. Bo nazizm, wojnę i Holokaust przeżyli nieliczni. Śledząc losy przedwojennych, żydowskich mieszkańców miast i miasteczek tego regionu, odnajdziemy ich nazwiska odnotowane w aktach obozów zagłady w Terezinie, Treblince, Auschwitz…
Ci nieliczni ocalali wracali do siebie, ale okazywało się, że u siebie już nie byli. Nie było już niemieckich Prus Wschodnich. W wyniku działań wojennych zniknęło wiele miejsc, które znali, które były im bliskie. Zniknęli też ich dawni sąsiedzi: Niemcy, Polacy, Warmiacy i Mazurzy. Także wielu z nich zabrała pożoga wojenna, jak i późniejsze akcje wysiedleńcze pozostałych jeszcze autochtonów. W ich domach oraz gospodarstwach mieszkali już inni ludzie.
Wielka wędrówka po wykreśleniu nowych, powojennych granic państwowych sprawiła, że i na Warmii pojawili się nowi mieszkańcy, tym razem z terenów, które przed 1939 rokiem były w granicach II Rzeczpospolitej. Przyjeżdżali wraz z innymi przesiedleńcami z Wileńszczyzny i Wołynia. Przyjeżdżali też z leżącej w gruzach Warszawy ci, którym udało się przetrwać okupację i powstanie. Na tak zwane Ziemie Odzyskane przybywali także i ci, którzy z różnych przyczyn szukali dla siebie nowego miejsca do życia.
Pod koniec lat 40. nieliczni już warmińscy Żydzi zaczęli opuszczać ziemię swoich przodków, bo rodziło się ich własne państwo. W maju 1948 roku Izrael proklamował niepodległość, stając się ojczyzną dla rozproszonej po całym świecie diaspory.
Po obecności Żydów na Warmii pozostały wspomnienia i bardzo niewiele materialnych śladów. Warte są one zachowania, bo współtworzą historię naszej krainy.
ROZDZIAŁ 1.