Wstęp

Sto lat temu w roku 1923 we Lwowie ukazał się Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji, którego autorem był Mieczysław Orłowicz, ojciec polskiej turystyki, ale przede wszystkim literatury krajoznawczej. Jak twierdził jeszcze w 1978 roku Władysław Ogrodziński, wieloletni dyrektor Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie:

„Od 1923 roku nie ukazał się dotąd bogatszy pod względem informacyjnym przewodnik turystyczny po naszym regionie. Jeździłem z tym informatorem w kieszeni tuż po wojnie i z roku na rok przekonywałem się, że noszę ze sobą bezcenną encyklopedię krajoznawczą. Nawet format książki odznaczał się wzorową poręcznością.¹„

I rzeczywiście, książka Orłowicza przez lata była i jest swoistą encyklopedią Warmii i Mazur, pozycją źródłową i obowiązkową dla innych opracowań turystycznych dotyczących tego regionu. Jak napisał jej autor: Wobec braku w języku polskim monografii Mazur i Warmii, książka ta częściowo wypełnia tę lukę, dając w części ogólnej wiadomości […] dotyczące tych ziem. Właściwym przewodnikiem jest część szczegółowa.²

Aby stworzyć ten niezwykły opis regionu, w roku 1913 Orłowicz przemierzył Prusy Wschodnie, ówczesną prowincję Cesarstwa Niemieckiego. Dodatkowo podczas pobytu w Olsztynie w roku 1922 uzupełnił i zaktualizował swoją wiedzę podróżując po Prusach, będących już wtedy częścią tzw. Republiki Weimarskiej, powstałej po Wielkiej Wojnie. W opracowaniu zawarł najważniejsze dostępne wówczas dane geograficzne, statystyczne, etnograficzne i historyczne na podstawie źródeł niemieckich i polskich (chociaż te były bardzo ubogie). Ich opis zaczyna się słowami:
Południową część Prus Wschodnich zamieszkuje ludność polska ewangelicka zwartym 50 km szerokim pasem, od granicy dawnej guberni suwalskiej aż po powiaty brodnicki i lubawski w Prusach Królewskich. Kraj ten nosi nazwę Mazurów Pruskich. Geograficznie całość z Mazurami stanowi południowy klin Warmii z powiatami reszelskim i olsztyńskim, których ludność polska od Mazurów nie różni się językiem, ale jedynie wyznaniem katolickim i większym polskim uświadomieniem narodowym…³ .

Mieczysław Orłowicz to postać niezwykła i barwna. Urodził się 17 grudnia 1881 roku w ukraińskim Komarnie. Jego rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania, może dlatego już w młodości zainteresował się studiowaniem map oraz przewodników turystycznych i na ich podstawie planował pierwsze wycieczki.
Pasja turystyczno-krajoznawcza zawładnęła nim na dobre podczas studiów prawniczych na Uniwersytecie Lwowskim oraz nauki w Akademii Handlowej w Wiedniu. Uczęszczał także na wykłady z historii sztuki i geografii we Lwowie i Krakowie. Właśnie podczas studiów oraz podróży po Europie Zachodniej zetknął się z rodzącą się właśnie nowoczesną turystyką i postanowił przenieść jej najlepsze wzorce na grunt polski.

Swoją działalność rozpoczął w 1904 roku od organizowania i prowadzenia tatrzańskich wycieczek dla słuchaczy Towarzystwa Kursów Wakacyjnych w Zakopanem. Po uzyskaniu tytułu doktora nauk prawniczych w 1906 roku założył we Lwowie Akademicki Klub Turystyczny, drugą polską organizację turystyczną po Towarzystwie Tatrzańskim. Jego członkowie należeli do pionierów wypraw w Karpaty Wschodnie. Był także współzałożycielem jednego z najsłynniejszych przedwojennych klubów sportowych – Pogoni Lwów.

Gdy Polska odzyskała niepodległość, kierował komórkami turystyki najpierw w Ministerstwie Robót Publicznych, a później w Ministerstwie Komunikacji. Kierownikiem referatu w Wydziale Turystyki był także w pierwszych latach Polski Ludowej, od 1945 do 1952 roku. Zajmował się tam między innymi zagospodarowaniem turystycznym zniszczonego kraju, a zwłaszcza Ziem Odzyskanych. Brał także udział w pracach komisji, która ustalała nowe nazwy miejscowości na tych terenach. Jak pisał olsztyński historyk, badacz dziejów Warmii, Jan Chłosta:

„Zainteresowanie Orłowicza Warmią i Mazurami sięga lat dziewięćdziesiątych XIX w., kiedy współtwórca krajoznawstwa i turystyki w Polsce uczęszczał jeszcze do gimnazjum w Jarosławiu. Jak pisał we wspomnieniach, impulsem ukierunkowującym jego pasję były lekcje geografii, podczas których nauczyciel nie potrafił odpowiedzieć na pytanie: gdzie znajduje się Warmia?⁴ Potem Orłowicz związał się z Warmią i Mazurami bliżej. Zwiedzając w 1908 r. ziemie zaboru pruskiego, dotarł do Malborka, a pięć lat później, w 1913 r., z zamiarem wydania książki o tych ziemiach przemierzył wzdłuż i wszerz całe Prusy Wschodnie. W 1922 r. uzupełnił swoje wiadomości o regionie podczas krótkiego pobytu w Olsztynie. […]
Kontakty Orłowicza z Warmią i Mazurami zacieśniły się jeszcze bardziej po II wojnie światowej, kiedy wszedł w skład Komisji Ustalania Nazw Miejscowości na Ziemiach Odzyskanych, w tym także na Warmii i Mazurach, oraz kiedy jako radca do spraw turystyki w Ministerstwie Komunikacji wielokrotnie odwiedzał Olsztyn i okolice. Miał tutaj wielu przyjaciół, tak jak on zapalonych działaczy na polu turystyki, współpracujących z nim jeszcze przed rokiem 1939 ⁵.”

Po wojnie wiele razy przebywał w stolicy Warmii i Mazur. Między innymi dzięki niemu już wiosną roku 1946 zwołano tu pierwszą konferencję poświęconą możliwościom aktywizacji turystycznej regionu. Rok później wziął udział w kilkudniowym objeździe krajoznawczo-naukowym obiektów turystycznych województwa olsztyńskiego zorganizowanym przez Ministerstwo Komunikacji. W styczniu 1948 roku gościł w olsztyńskim I Liceum Ogólnokształcącym, gdzie wygłosił odczyt pt. Warmia i Mazury jako teren turystyki ⁶ .

Jak pisała Emilia Sukertowa-Biedrawina:

„Przywiązanie swe do Ziemi Mazurskiej i Warmińskiej zachował do końca życia. Utrzymywał kontakt z Instytutem Mazurskim, korzystał z jego gościny i księgozbioru⁷.„

W roku 1952 ukazała się jego ostatnia publikacja poświęcona temu regionowi, napisany wspólnie z Józefem Kołodziejczykiem: Pojezierze warmińsko-mazurskie. Przewodnik turystyczny.
Orłowicz był czynnym turystą do ostatnich dni swego życia. W maju 1959 roku, na kilka miesięcy przed śmiercią, pisał: „Oceniam moją turystykę pieszą społeczną, tj. na czele wycieczek na 140 tysięcy kilometrów.” Pokonał więc trasę równą trzykrotnej długości równika. Przez ponad pół wieku zorganizował i prowadził niezliczoną liczbę rajdów (niektóre z nich opisał w Moich wspomnieniach turystycznych).

W tym czasie napisał też ponad sto przewodników miast, regionów, krajów i pasm górskich w całej Europie. Wśród nich jest siedem oddzielnych opracowań poświęconych Warmii i Mazurom. Nie bez przyczyny mówiono o nim, że był „chodzącą encyklopedią turystki”.
Dla uczczenia jego zasług w 1974 roku nazwano jego nazwiskiem bezimienną dotąd bieszczadzką przełęcz pomiędzy Smerkiem a Połoniną Wetlińską. Orłowicz jest także patronem szlaków i rajdów turystycznych. Ma też w wielu miastach swoje ulice – od roku 1983 także w stolicy Warmii i Mazur.

W 1991 roku, w ramach serii „Biblioteka Borussii” Wspólnoty Kulturowej Borussia w Olsztynie, ukazało się wznowienie Przewodnika… M. Orłowicza w opracowaniu Grzegorza Jasińskiego, Andrzeja Rzempołucha i Roberta Traby. Dziesięć lat później, staraniem Stowarzyszenia „Dom Warmiński” ukazał się reprint wydawnictwa z roku 1923. Jako Ilustrowany przewodnik turystyczny po Mazurach Pruskich i Warmii Mieczysława Orłowicza w ujęciu współczesnym wzbogacony został aktualnymi opisami dwudziestu atrakcyjnych turystycznie miejscowości regionu.

Aby w stulecie wydania książki Mieczysława Orłowicza nie powielać koncepcji jej „reedycji” z roku 1991, czy też „reprintu” z roku 2011, należną jej autorowi cześć chcemy oddać cytując tylko wybrane fragmenty jego Przewodnika (w tekście wyróżnione kursywą). Te poświęcone Warmii.

Pod względem układu, mając do wyboru układ abecadłowy, układ terytorialny (wedle powiatów), układ rzeczowy (wedle materii) i układ tzw. Baedeckerowski, tj. wedle linii kolejowych, wybrałem, podobnie jak w innych swoich wydawnictwach, ten ostatni, jako moim zdaniem najbardziej przejrzysty. Jako punkt wyjścia dla Warmii obrałem – Olsztyn. Stąd też i podróż po Świętej Warmii z przewodnikiem M. Orłowicza, w którą chcemy zabrać Szanownych Czytelników, wieść będzie wzdłuż linii kolejowych lub – bardziej współcześnie – głównych tras komunikacyjnych. A zaczyna się w mieście, które, jako stolica województwa, jest współczesną „bramą” do całego regionu.

1. W. Ogrodziński, Warmii i Mazurom bliski, „Warmia i Mazury” 1978, nr 12, s. 26. ↩︎
2. M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik turystyczny po Mazurach Pruskich i Warmii, Olsztyn 1991, s. 13. ↩︎
3. Tamże, s. 17. ↩︎
4. M. Orłowicz, Moje wspomnienia turystyczne, Wrocław 1959, s. 51. ↩︎
5. J. Chłosta, Związki Mieczysława Orłowicza z Warmią i Mazurami, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2010, nr. 2, s. 225. ↩︎
6. http://encyklopedia.warmia.mazury.pl, [dostęp 20.11.2021]. ↩︎
7. E. Sukertowa-Biedrawina, Mieczysław Orłowicz, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1959, nr 3, s. 384. ↩︎