Historia miasta zaczyna się prawdopodobnie od pogańskiego miejsca kultu, w pobliżu którego powstała staropruska osada, a później obronny gród. Umiejscowiony na urwistym brzegu zakola rzeki Wałszy nazywał się Melcekuke, czyli Czarci Las. Ostatnim władcą tych ziem miał być staropruski książę Wewa. Ostatnim, bo w połowie XIII wieku broniąc swych włości przegrał krwawy bój z Krzyżakami i jego Terra Wewa została przez nich zagarnięta.
Jak wynika z zakonnych kronik, w roku 1282 pierwszy biskup warmiński Anzelm przekazał je utworzonej przez siebie kapitule warmińskiej z poleceniem założenia tu parafii i wzniesienia kościoła.
Z czasem, chcąc jak najlepiej zagospodarować swoje dobra, kanonicy postanowili przekształcić osadę Melcekuke w miasto – civitas Melzak, czyli obecne Pieniężno[1]. Założenie miasta w 1312 roku Kapituła powierzyła Teodorykowi z Lelkowa (Lichtenfelde). Ten jednak słabo wywiązywał się z tego zadania, dlatego jego zasadźcami zostali najpierw tkacz Henryk, a następnie Fryderyk z Pasłęka.
Mimo iż obszar miasta był stosunkowo niewielki, szybko zaczęło się rozbudowywać. Około roku 1340 zaczęto je otaczać murami, które wraz z zamkiem wybudowanym przez biskupa Anzelma pod koniec XIII wieku, stanowiły jednolity system obronny.
Dynamiczny rozwój spowodował, że Pieniężno stało się wkrótce ważnym ośrodkiem administracyjnym – siedzibą komornictwa melzackiego, jednego z trzech będących uposażeniem Warmińskiej Kapituły Katedralnej we Fromborku. Władzę nad nim sprawował kanonik – administrator dóbr wspólnych Czcigodnej Kapituły rezydujący na zamku w Olsztynie. Był nim między innymi i Mikołaj Kopernik.
Jak wynika z jego zapisków uczynionych w dokumencie Lokacje łanów opuszczonych (Locationes mansorum desertorum), stanowiącym rejestr działań osadniczych kolejnych kapitulnych administratorów, dwukrotnie – w październiku 1518 roku oraz w marcu 1519 roku – wyjeżdżał z pieniężeńskiego zamku do okolicznych wiosek, aby osadzać chłopów w opuszczonych gospodarstwach oraz akceptować zamiany, bądź kupno ziemi. W Locationes… znajdują się zapisy dotyczące trzynastu takich lokacji dokonanych przez niego w komornictwie pieniężnieńskim.
To, co do dziś pozostało z melzackiego zamku kapituły warmińskiej, nie przypomina prawie wcale pierwotnej średniowiecznej budowli. Na przestrzeni wieków wielokrotnie był on odbudowywany i przebudowywany po licznych zniszczeniach wojennych i pożarach. Do dziś, w kiepskim stanie zachowało się tylko jego skrzydło zachodnie oraz skrzydło północne – niemal kompletna ruina.
W dużo lepszym stanie jest natomiast pieniężnieński kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, chociaż nie jest to już ten budynek, którego wzniesienie zlecił kapitule biskup Anzelm. Obecną świątynię postawiono w 1897 roku na miejscu drewnianej z XIII wieku, którą w pierwszej połowie XIV stulecia zastąpiono kościołem murowanym, potem wielokrotnie przebudowywanym. Nadal jednak jego patronami są dwaj uczniowie Jezusa.
Jest to budowla neogotycka – halowa, z cechami charakterystycznymi dla gotyku warmińskiego. Do jej najstarszych zabytków należą dwie figury patronów – św. Piotra i Pawła, pochodzące z roku 1688. Gotycka jest też monstrancja, dzieło złotnika Jakuba Lettana z Dobrego Miasta.
Z lat 1581-1623 pochodzi srebrny krzyż ołtarzowy wysokości ponad jednego metra. Jego górna część wykonana została w stylu późnogotyckim, podstawa – renesansowym.
Neogotycka jest górna część ołtarza głównego, który powstał wraz z nowym kościołem. Jego głównym motywem jest figura Serca Jezusowego. Inne rzeźby przedstawiają: ostatnią wieczerzę, pokłon pasterzy, gody w Kanie Galilejskiej, pokłon trzech mędrców.
W nawach bocznych znajdują się ołtarze św. Józefa (po stronie lewej) i św. Antoniego (po prawej) z wyraźnymi wpływami barokowymi. W kaplicy różańcowej znajduje się również obraz z 1882 roku przedstawiający św. Wojciecha, umieszczony w barokowej ramie[2].
Niewątpliwie największą atrakcją turystyczno-religijną Pieniężna jest Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów, posiadające jeden z najbogatszych i najlepiej opracowanych kościelnych zbiorów tego typu.
Celem założonego przez św. o. Arnolda Janssena w 1875 roku w Holandii Zgromadzenia Słowa Bożego (Societas Verbi Divini) jest działalność misyjna. Werbiści rozpoczęli ją w 1879 roku wysyłając pierwszych swoich misjonarzy do Chin. Obecnie księża ze zgromadzenia nawracają i nauczają w prawie osiemdziesięciu krajach świata, na sześciu kontynentach, prowadząc misje i parafie, a także szkoły i uniwersytety oraz szpitale i ośrodki zdrowia[3].
Założyciel werbistów poszukując nowych kandydatów na misjonarzy w 1907 roku dotarł także na katolicką Warmię i podjął starania o utworzenie tu placówki Zgromadzenia. Początkowo miała powstać w letnim pałacu biskupów w Smolajnach, ale ostatecznie wybór padł na Pieniężno.
W latach 20. XX wieku powstał tu klasztor z przylegającym do niego kościołem – Dom Misyjny św. Wojciecha, który służy do dziś przede wszystkim kształceniu na misjonarzy młodych ludzi wyznania katolickiego.
Absolwenci Misyjnego Seminarium Duchownego pracują obecnie w kilkudziesięciu krajach świata. Stamtąd przywożą lub przysyłają do Pieniężna obiekty związane z kulturą, religiami oraz chrześcijaństwem krajów Dalekiego Wschodu, Afryki, Ameryki Łacińskiej czy Oceanii, tworzące podstawę zbiorów muzeum. Jego zwiedzenie – jak zapewniają ojcowie werbiści – to podróż „w jedną godzinę dookoła świata”. Jeżeli ktokolwiek odwiedzi Warmię, to nie doceni jej bogactwa bez odwiedzenia pieniężnieńskiego muzeum, którego nie można pominąć. Warto będąc na turystycznym szlaku odwiedzić Pieniężno, o którym słynny kard. Sergio Pignadoli i abp Bronisław Dąbrowski powiedzieli, że to „Misyjne Serce Polski”. Tu trzeba po prostu przyjechać![4].
Trzy kilometry od Pieniężna, na terenie rezerwatu Dolina Rzeki Wałszy znajduje się kapliczka przy „cudownym źródle”. Jak głosi stare podanie – dawno, dawno temu, w czasie pożogi wojennej, gdy mieszkańcy Pieniężna w ucieczce szukali ratunku przed nadciągającym wojskiem, kilku chorych schroniło się w pobliskiej dolinie rzeki w okolicach dzisiejszej kapliczki. Żywili się leśną roślinnością i popijali wodę ze źródła. Ku swemu ogromnemu zdziwieniu po paru dniach wrócili do zdrowia. Szybkie swe uzdrowienie przypisywali cudownym właściwościom wód strumyka. Dlatego przez wiele lat, wierząc w moc źródła, przybywali tu liczni pielgrzymi, by napić się cudownej wody i przemyć nią oczy. Stąd też miała wziąć się i kapliczka ufundowana przez rodzinę Gehrmanów w 1826 roku.
[1] Niemieccy koloniści osadzeni tu przez Krzyżaków przyswoili ją fonetycznie jako Mehlsack, „worek mąki” (równolegle pojawiła się jej spolszczona nazwa – Melzak), dlatego po wojnie w użyciu była nazwa – Mąkowory. W 1947 roku zmieniono nazwę miejscowości na Pieniężno, na cześć Seweryna Pieniężnego juniora – wydawcy przedwojennej polskiej Gazety Olsztyńskiej.
[2] pieniezno.pl
[3] werbisci.pl
[4] seminarium.org.pl