W wydanej w 1918 roku Geografii polskiej Warmii ksiądz Walenty Barczewski o Bartągu napisał tak: Bartąg (Bertingshusen, Gr. Bertung) założ. w pruskiej ziemi Bertyngi przed r. 1350, 30 włók, 6 plebańskich, 6 sołtyskich z prawem rybołówstwa w Łynie i w jeziorach Prawes i Bertyngen (Bartężkowe). Pierwszy kościół się spalił, pozostało tylko presbyteryum ze sklepieniem, drugi kościół z r. 1682, i święcony 1726 za biskupa Szembeka, z pięknym obrazem Opatrzności Boskiej. Od niedawna ma Bartąg swój dworzec. Mostem przez Łynę przychodzi się do trzech dróg: do Bartężka i Kielar, do Owczarni i do Jondorfa…
Dla urodzonego w Jondorfie (dzisiejsze Jaroty) przyszłego kapłana Walentego Barczewskiego, polskiego działacza narodowego, historyka i pisarza, Bartąg był miejscowością szczególnie bliską. W tutejszym kościele został ochrzczony i tu odprawił swoją mszę świętą prymicyjną. Oba te wydarzenia upamiętnia tablica znajdująca się przy prezbiterium, na wewnętrznej ścianie kościoła nad neogotycką chrzcielnicą.
Powyższy opis miejscowości, przedstawiający historię założenia tej starej warmińskiej wsi, położonej po lewej stronie powoli meandrującej tu wśród pól i łąk Łyny, wymaga krótkiego uzupełnienia. Tak jak napisał autor Geografii…, wieś nazywano wtedy Deutsche Bertung, gdyż osadnikami byli tu Niemcy z Turyngii. W ten sposób odróżniano ją od Bartążka, nazywanego Pruskim Bartągiem, gdyż zasiedlali go Prusowie. W akcie lokacyjnym Bartąga, wystawionym 3 października 1345 roku przez wójta krajowego Henryka Lutra, określono wielkość wsi na 32 włóki, z czego 4 przeznaczono na uposażenie parafii, a 6 włók otrzymał ówczesny sołtys Mikołaj.
Wojny przetaczające się przez Warmię w wiekach XV i XVI dotknęły Bartąg do tego stopnia, że w 1463 roku kapituła warmińska musiała odnowić przywilej lokacyjny. Chłopów osadzał tu również, w czasie pełnienia funkcji administratora dóbr kapituły, Mikołaj Kopernik. 26 lutego 1517 roku zapisał: Lorencz z Marquardshoffen objął 4 łany, sprzedane przez spadkobierców zmarłego Starego Jerzego; z nich będzie już wykonywał zwyczajowe służebności wiejskie. Ponownie odwiedził Bartąg 14 marca 1518 roku, aby potwierdzić objęcie przez niejakiego Wojtka dwóch od dawna opuszczonych łanów, które porzucił Stenzel Rase, i ustalić z tego tytułu należności podatkowe.
Klęski, szczególnie epidemie i pożary, dotykały wieś na przestrzeni wieków wielokrotnie. Maria Zientara-Malewska w książce Rośnie do słońca, poza przedstawieniem kościoła, zabudowy wsi i piękna okolicznej przyrody, pisała: W roku 1624 panowała na Warmii dżuma, na którą wymarło w Bartągu dwie trzecie ludności. Umarł wtedy proboszcz bartąski, Ksiądz Ricz. Wiele gospodarstw stało pustkami, rola leżała odłogiem, padły konie i bydło. Po tej strasznej klęsce przyszły nieurodzaje, a następstwem tego był wielki głód na Warmii. Po raz kolejny wieś została zniszczona w 1807 roku podczas przemarszu wojsk napoleońskich. To jednak nie złamało hartu ducha mieszkańców i Bartąg jest dzisiaj jedną z najstarszych podolsztyńskich wsi, z pięknymi czerwonymi dachami ceglanych domów i bogatą historią, o której się tu pamięta i którą się eksponuje.
Dotykające mieszkańców Świętej Warmii burze dziejowe skutkowały tym, że w tych trudnych dla nich czasach szukali oni oparcia w wierze. Nie inaczej było w Bartągu. W centrum wsi znajduje się kościół pw. św. Jana Ewangelisty. Pełni on również funkcję Diecezjalnego Sanktuarium Opatrzności Bożej. Erygowane zostało 24 czerwca 1984 roku przez biskupa warmińskiego Jana Obłąka, jednak kult Opatrzności Bożej miał tu miejsce znacznie wcześniej, gdyż w połowie XVIII wieku, a w 1781 roku ówczesny proboszcz ksiądz Tomasz Gremm założył w Bartągu bractwo Opatrzności Bożej. W południowym bocznym ołtarzu znajduje się XVIII-wieczny obraz z polskimi napisami: na dole – Bóg patrzy i opatrzy, na górze – Bóg patrzy i opatruje. Obraz ten, uważany przez wiernych za cudowny, był celem licznych pielgrzymek przybywających do Bartąga. Historia miejscowej świątyni zaczyna się jednak dużo wcześniej – zaraz po lokacji wsi.
Pierwszy proboszcz nowej parafii Dietmar (wymieniony w 1348 roku w dokumencie lokacyjnym wsi Dorotowo) szybko przystąpił do budowy kościoła. Świątynia została konsekrowana już w 1363 roku i otrzymała wezwanie św. Jana Ewangelisty. Przetrwała do roku 1681, kiedy to strawił ją pożar. Nowy, orientowany, salowy kościół z wydzielonym prezbiterium, poświęcił w 1724 roku ówczesny biskup pomocniczy diecezji warmińskiej Jan Franciszek Kurdwanowski. W 1800 roku odbudowano wieżę. Obecnie jest nakryta czterospadowym dachem zwieńczonym cebulowatym hełmem. Kolejnej przebudowy dokonał w roku 1934 proboszcz ksiądz Otto Langkau, powiększając bryłę świątyni o nawy boczne.
Interesujące jest wyposażenie kościoła, szczególnie dwukondygnacyjny ołtarz główny. Został on wykonany w roku 1695, prawdopodobnie w królewieckim warsztacie Izaaka Rigi. W dolnej części jest płaskorzeźba przedstawiająca Grupę Ukrzyżowania, w jej tle namalowany pejzaż miasta. Uwagę zwraca krzyż w kształcie Drzewa Życia. W drugiej kondygnacji scena przedstawiająca złożenie Jezusa do grobu, a obok kolumn alegorie cnót – Miłości i Sprawiedliwości. Powyżej, w otoczeniu aniołków, Baranek Boży i rzeźby Mojżesza oraz Ofiara Abrahama. W zwieńczeniu znajduje się figura Chrystusa Zmartwychwstałego. Przesłanie symboliki ołtarza można odczytać następująco: po śmierci i złożeniu do grobu kiedyś zmartwychwstaniemy, tak jak Jezus. Trzeba jednak w życiu kierować się miłością i sprawiedliwością w stosunku do bliźnich oraz zawierzyć Bogu bezgranicznie, jak uczynili to Mojżesz i Abraham.
W nawie głównej nad głowami wiernych znajduje się polichromia stropowa wykonana temperą na desce w 1724 roku, a na niej przedstawienia patrona kościoła św. Jana Ewangelisty oraz św. Heleny i Mojżesza, a także liczne główki aniołów. W łuku tęczowym krucyfiks z końca XVII wieku, w otoczeniu narzędzi Męki Pańskiej. Ołtarze boczne również pochodzą z roku 1724. Południowy, wspomniany wcześniej, poświęcony jest Opatrzności Bożej, w północnym natomiast znajduje się obraz przedstawiający Koronację Maryi. Barokowa ambona pochodzi z XVIII wieku. W jej płycinach umieszczono wizerunki Ojców Kościoła. W prezbiterium stoi ława kolatorska, a relikwiarz z fragmentami Krzyża Świętego przechowywany jest w skarbcu. W oknach witrażowych dostrzeżemy wizerunki śś. Jana, Piotra i Pawła. Przepiękne brzmienie mają organy, umieszczone tradycyjnie na drewnianej emporze nad głównym wejściem. Zostały zbudowane w 1906 roku przez organmistrza Witalisa Stange z Braniewa i mają 20 głosów.
Kościół w Bartągu i jego otoczenie, poza pełnieniem funkcji stricte sakralnej, stał się dla mieszkańców symbolicznym miejscem pamięci. Po obu stronach bramy prowadzącej do kościoła po I wojnie światowej umieszczono miedziane tablice z nazwiskami poległych parafian. Niestety, zostały skradzione w 2006 roku. Dwa lata później zamontowano nowe, wykonane z marmuru. W przedsionku kościoła na drewnianych tablicach upamiętniono nazwiska parafian poległych podczas II wojny światowej. W nawie północnej znajduje się zaś tablica poświęcona, wywodzącemu się z Jarot księdzu Johannesowi Gehrmannowi (1933-2004), odsłonięta uroczyście 20 czerwca 2008 roku. Jest on nazywany kapłanem pojednania, gdyż 7 września 1993 doprowadził na Westerplatte do symbolicznego spotkania polskich obrońców z niemieckimi marynarzami z pancernika Schleswig-Holstein.
W nawie głównej zwraca również uwagę wpuszczona w posadzkę duża marmurowa płyta upamiętniająca czasowe miejsce pochówku bartąskiego duszpasterza księdza Ottona Langkau, włączonego w poczet warmińskich męczenników. Został on 22 stycznia 1945 roku zamordowany przez żołnierzy radzieckich na znajdującej się obok kościoła plebanii.
W kościele odnajdziemy także pamiątki związane z węgierskim rodem Kalnassy. W podziemiach świątyni został pochowany Andrzej Michał Kalnassy – właściciel majątku w pobliskich Gągławkach (w latach 1738-1748). Na jego płycie nagrobnej znajdującej się przed ołtarzem widnieje łaciński napis: Sue Regis Majaestatis in Polonia Leutenantius (Porucznik polskiego króla jegomości). Warto tu przy okazji wspomnieć o szlacheckim rodzie Kalnassy. W źródłach historycznych pojawia się on w XVIII wieku. Zygmunt, najstarszy znany z rodu, pełnił w połowie tegoż wieku funkcję burgrabiego Wartemborka (dzisiejsze Barczewo). W 1741 roku przyszedł na świat jego syn Joachim Otto, późniejszy sekretarz biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego. Był on również poetą i tłumaczem. Otrzymał tytuł kanonika warmińskiego. Zmarł we Fromborku w 1802 roku i jest pochowany w krypcie w katedrze. Ojciec Joachima miał dwóch braci. To właśnie jeden z nich, wspomniany już Andrzej Michał, nabył od swojego starszego brata Zygmunta posiadłość w Gągławkach.
Z historią tej miejscowości związana jest kopia marmurowej tablicy umieszczonej na ścianie nawy północnej wewnątrz bartąskiego kościoła (oryginalna płyta, wyeksponowana pierwotnie w parku dworskim w Gągławkach, znajduje się obecnie w zbiorach muzeum w Lidzbarku Warmińskim). Anna Kalnassy, żona Zygmunta, zwróciła się do biskupa warmińskiego Krzysztofa Jana Szembeka o zgodę na przekształcenie statusu wsi z dotychczasowego prawa magdeburskiego na korzystniejsze prawo chełmińskie, szczególnie w kwestii dziedziczenia. Stolica apostolska wyraziła na to zgodę w 1733 roku i zażyczyła sobie, aby upamiętnić to wzmiankowaną wyżej tablicą z odpowiednią inskrypcją. Łaciński napis, w tłumaczeniu na język polski brzmi następująco: Na wieczną rzeczy pamiątkę te dobra zwane Gągławkami wraz z małą częścią do nich przyłączoną według mapy sporządzonej przez przysięgłego geometrę prowincji Peicherta z nadania Najdostojniejszego Naszego Papieża Klemensa XII na mocy bulli datowanej w Rzymie w przeddzień Kalendy 30 czerwca 1733 roku Czcigodnej Annie Kalnassy, jej dziedzicom i spadkobiercom przez Najjaśniejszego Księcia Krzysztofa Hrabiego na Słupowie Szembeka, Biskupa Warmińskiego, komisarza do Stolicy Apostolskiej prawo chełmińskie na wieczne czasy zostało nadane[1].
Osoby pragnące poznać bliżej nie tylko historię rodu Kalnassy oraz związane z nim miejsca, lecz również chcące pogłębić swoją wiedzę na temat roli, jaką Węgrzy odegrali na Warmii, mogą wybrać się w podróż szlakiem Węgierskie Ślady na Warmii[2]. Zaczyna się on w Gągławkach, gdzie znajduje się dawny dwór oraz założenie parkowe i łączy ze sobą osiem miejscowości, w tym Bartąg, Olsztyn, Frombork, Braniewo oraz Reszel, Barczewo i Lidzbark Warmiński, z którym był związany biskup warmiński Andrzej Batory, bratanek króla polskiego Stefana Batorego. Pamięć o rodzie Kalnassy uczcili również lokalni pasjonaci historii, władze gminy Stawiguda oraz Powiatu Olsztyńskiego, przy współpracy z Węgierskim Instytutem Kultury. W 2017 roku uroczyście otwarto Trakt Rodu Kalnassy w Gągławkach – to główna droga prowadząca do Bartąga, którą pokonywali, udając się do swojego majątku.
W samym Bartągu można zaś obejrzeć widome ślady dawnej głębokiej wiary żyjących tu ludzi – przepiękne warmińskie kapliczki. Pochodzą one z XIX wieku i jest ich we wsi pięć. Jedna z nich, z roku 1897, znajduje się przy kościele. W jej górnej, pomalowanej na biało płycinie, tuż nad ostrołukową wnęką z drewnianą figurą Marii z Dzieciątkiem, widnieje napis: Od powietrza, głodu, ognia i wojny, Wybaw nas Panie. Ten fragment Suplikacji – przebłagalnej pieśni – śpiewano w okresach klęsk żywiołowych oraz w czasie licznych nieszczęść dotykających ludzi. Patrząc zaś na bogatą historię Bartąga, można odnieść nieodparte wrażenie, że gorliwa wiara i oddanie się w opiekę Opatrzności Bożej pozwoliły mieszkańcom pokonywać liczne trudy życiowe i przetrwać dziejowe burze.
[1] Tłum.: Danuta Bogdan.
[2] Zob. wegrzynawarmii.pl.