Położony malowniczo na wzgórzach nad brzegiem Zalewu Wiślanego niewielki i urokliwy Frombork znany jest przede wszystkim jako Gród Kopernika, z racji jego związków z osobą sławnego astronoma. Niemniej przede wszystkim jest to Castrum Dominae Nostrae, czyli Gród Naszej Pani, co związane jest z obecnym tu od średniowiecza kultem maryjnym.
Mimo iż administracyjnie, ufortyfikowane wzgórze katedralne – owe Castrum, oraz pobliskie miasteczko – określane w dokumentach jako Civitas Varmiensis, czyli Miasto Warmińskie, formalnie stanowiły odrębne podmioty (scalone dopiero w 1926 r.), połączyła je nazwa – Frauenburg (Miasto Pani), wprowadzona przez tutejszych niemieckich osadników. Dzisiejszy polski Frombork stanowi jej fonetyczne przyswojenie.
Pierwszym urzędującym biskupem warmińskim został konsekrowany pod koniec sierpnia 1250 roku brat zakonny Anzelm. Jemu przypadło zadanie położenia podwalin pod różne dziedziny życia diecezji. W tym i wytyczenia granic ziemskich posiadłości biskupich w obrębie kształtującego się jeszcze państwa krzyżackiego. Swoje włości świadomie „ulokował” w środku ziem zakonnych – aby mieć ochronę na wypadek wybuchu kolejnego powstania „nawróconych” Prusów (pierwsze miało miejsce w 1242 roku), czy też kolejnej łupieskiej rejzy pogańskich Litwinów. Jednak gdy w roku 1260 wybuchło Wielkie powstanie rdzennej ludności tych ziem[1], zakon sam znalazł się na krawędzi upadku. Jedynie zamki w Królewcu, Elblągu i Bałdze oraz kilka miejscowości w ziemi chełmińskiej zdołały oprzeć się pierwszemu natarciu. W północnych częściach kraju zakon musiał jeszcze do późnych lat 70. XIII wieku walczyć ze zbuntowanymi pruskimi plemionami. Dlatego nie był w stanie obronić i dóbr biskupich. W związku z tym w marcu 1261 roku biskup Anzelm przekazał zarząd swojej części diecezji wielkiemu mistrzowi i wyjechał do Czech (w następnym roku z łaski papieża Urbana IV został jego legatem). Powrócił do swojej diecezji dopiero latem 1277 roku. Zmarł jesienią roku następnego.
W czasie powstania Prusów doszczętnie zniszczona została między innymi ówczesna stolica diecezji – Braniewo (podobnie jak i Reszel oraz Lidzbark), dlatego nowy ordynariusz – Henryk Fleming przeniósł w 1278 roku swoją siedzibę do pobliskiego Fromborka. Tu też osadził kapitułę i rozpoczął budowę dla niej nowej katedry, głównego kościoła diecezjalnego (Ecclesia Varmiensis), tworząc zręby przyszłego zespołu Wzgórza Katedralnego.
Budowa drewnianej jeszcze świątyni zakończyła się w 1288 roku, dzięki czemu zmarły w lipcu 1300 roku ordynariusz Henryk jako pierwszy z biskupów warmińskich mógł zostać pochowany pod jej posadzką. Do dziś zachowała się jego płyta nagrobna.
Miasto Frombork (Civitas Varmiensis) przywilej lokacyjny otrzymało w 1310 roku od kolejnego biskupa – Eberharda z Nysy. Dziesięć lat później stało się formalnie własnością kapituły[2].
Od momentu założenia życie jego mieszkańców wiązało się głównie z rybołówstwem i rolnictwem (obecnie jest to w dużym stopniu także turystyka). Z biegiem lat powstawały tu także warsztaty rzemieślnicze, świadczące głównie usługi dla kanoników i służby kościelnej. Życie miasta toczyło i toczy się bowiem w cieniu Wzgórza Katedralnego. Najpierw pełniącego funkcję centrum diecezji warmińskiej. Później – drugiego pod względem znaczenia po zamku w Lidzbarku ośrodka politycznego, administracyjnego, militarnego i religijnego diecezji. Obecnie – unikalnego przykładu średniowiecznej warowni katedralnej, w której w harmonijną całość łączą się formy architektury związane z różnymi funkcjami: sakralnymi, obronnymi, rezydencjonalnymi i administracyjnymi. Od września 1994 roku fromborskie Wzgórze Katedralne jest pomnikiem polskiej historii.
Jego, jak i całej okolicy dominantą jest monumentalny budynek bazyliki archikatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja[3]. Zaczął ją budować biskup Henryk Wogenap w 1329 roku, na fundamentach pierwszej świątyni, w miejscu bezpiecznym, warownym, na malowniczej skarpie, w pierścieniu zespołu katedralnego – Castrum Dominae Nostrae. Skończył – biskup Henryk III Sorbon w roku 1388.
Jest to jedna z największych budowli sakralnych[4] środkowej Europy, z praktycznie w całości zachowaną pierwotną gotycką formą. Jedynym stylistycznie odmiennym jej członem jest barokowa kaplica Zbawiciela, zwana też kaplicą biskupa Szembeka, dobudowana do południowej nawy. Jej wystrój pochodzi jednak w większości z okresu po pierwszym najeździe szwedzkim, kiedy to wojska Gustawa Adolfa zniszczyły miasto oraz ograbiły skarbiec i bibliotekę katedralną.
Spośród nielicznie zachowanego pierwotnego wyposażenia najcenniejszy jest dawny ołtarz główny – późnogotycki poliptyk z 1504 roku z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w polu centralnym.
Ołtarz Madonny Fromborskiej (Naszej Fromborskiej Pani) – dawny główny ołtarz katedry, dziś znajduje się na północnej ścianie świątyni. Wykonano go na początku XVI wieku. W jego centralnej części znajduje się otoczona kultem, imponująca rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Ponadto w kościele znajduje się grupa ołtarzy bocznych, sedilia kanonickie, dwie ambony, marmurowa chrzcielnica, a także cenny XVII-wieczny prospekt organowy.
Monumentalne organy są prawdziwą dumą bazyliki. Najstarsze wzmianki o nich sięgają początku XVI wieku. Wspomina się w nich o umowie na ich budowę zawartą z organmistrzem Janem z Chojnic w dniu 23 grudnia 1506 roku. Przetrwały ponad wiek, do lat 20. XVII stulecia, kiedy zostały złupione przez wojska Szwedzkie.
W 1683 roku biskup Radziejowski powierzył wybudowanie nowych organów znakomitemu mistrzowi z Gdańska Danielowi Nitrowskiemu, po których empora wraz z szafami i barokowym prospektem zachowały się do dziś. Instrument funkcjonował bowiem do 1934 roku, kiedy prace konserwatorskie powierzono firmie Emanuela Kempera z Lubeki. Organmistrz zdecydował jednak o budowie nowych, które po zniszczeniach okresu wojny i renowacji w latach 60. mają obecnie około 5 tysięcy piszczałek i 66 głosów (są więc większe od tych w Świętej Lipce). Dzięki temu zachwycają słuchaczy dostojnym, szlachetnym brzmieniem i różnorodnością barw, a uniwersalna dyspozycja głosów pozwala na wykonywanie z wielkim powodzeniem bardzo szerokiego repertuaru.
Latem można ich posłuchać między innymi podczas koncertów organizowanychw ramach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej.
W katedrze uwagę zwraca również bogaty zespół plastyki nagrobnej w postaci ponad stu zabytkowych płyt oraz tablic epitafijnych biskupów i kanoników warmińskich. Najsłynniejsza pochodzi jednak z roku 2010. Oznacza bowiem miejsce pochówku, odnalezionych przez archeologów po wieloletnich poszukiwaniach dopiero jesienią 2005 roku, szczątków kanonika Mikołaja Kopernika, najsłynniejszego mieszkańca Fromborka i Warmii. I także wielkiego polskiego astronoma, choć konsekwencje wykazanego przez niego heliocentryzmu wszechświata miały wpływ na nieomal całokształt myślenia. Zapoczątkowały bowiem przełom światopoglądowy, tworząc podwaliny pod rozwój nowożytnej cywilizacji. Polskie wydało go plemię/ Wstrzymał słońce, ruszył ziemię!
Kanonikiem warmińskim został w 1497 roku za sprawą opiekującego się nim po śmierci ojca, wuja biskupa Łukasza Watzenrode. Ten widział w siostrzeńcu swojego następcę na lidzbarskim tronie, więc chciał zapewnić mu środki na edukację – całkiem spore dochody (prebędę), jakie wiązały się z kanonikatem. W ten sposób Mikołaj, podpisujący się jako Torunensis – Toruńczyk, stał się formalnie Warmiakiem, bo miejscem jego „stałego zameldowania” stała się wówczas jedna z fromborskich kurii przykatedralnych.
Żył lat 70 – tak więc ponad połowę życia spędził na Warmii: przez siedem lat urzędując w Lidzbarku na dworze wuja-biskupa, a przez kolejnych lat dwadzieścia dziewięć mieszkając i pracując we Fromborku (z wyjątkiem dwóch „okresów olsztyńskich”, w którym to mieście przebywał w sumie prawie cztery lata). Na Warmii powstały jego najwybitniejsze dzieła, dzięki którym zyskał miano jednego z najwybitniejszych umysłów w historii ludzkości. We Fromborku opracował De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), w którym udowadniał na podstawie obserwacji i obliczeń, że to Ziemia krąży wokół Słońca, co odmieniło dotychczasowe pojęcie o wszechświecie. Kościół katedralny na wzgórzu stał się także miejscem pochówku astronoma, gdy zmarł w maju 1543 roku.
W hołdzie największemu uczonemu nowożytnej Europy podjęto decyzję o zorganizowaniu we Fromborku Muzeum Mikołaja Kopernika[5], które rozpoczęło działalność we wrześniu 1948 roku. Jego siedzibą jest dawny Pałac Biskupi – kolejny element zespołu Wzgórza. Turyści mogą tu obejrzeć nie tylko specjalną wystawę poświęconą Kopernikowi, ale również zbiory archeologiczne, kolekcję sztuki, starodruki.
Najwyższą budowlą Wzgórza Katedralnego jest gotycko-barokowa dzwonnica zwana Wieżą (biskupa) Radziejowskiego. W jej przyziemiu mieści się niewielkie muzealne planetarium, w którym prezentowane są popularnonaukowe seanse astronomiczne[6]. W wieży zawieszone jest tzw. wahadło Foucaulta – przyrząd do obserwacji ruchu wirowego Ziemi.
Z położonego na wysokości siedemdziesięciu metrów nad poziomem morza jej tarasu widokowego można podziwiać panoramę: miasteczka i jego okolic, wód Zatoki z pasem lądu Mierzei Wiślanej oraz pól, łąk i lasów Równiny Warmińskiej.
Widok ten pozwala zrozumieć, dlaczego Frombork określany jest mianem turystycznej Perły Warmii, która przyciąga tu turystów z całego świata. A został nią po odbudowie z wojennych zniszczeń, dzięki akcji Związku Harcerstwa Polskiego pod kryptonimem „Operacja 1001-Frombork” (1966-1973), która miała przygotować miasto do obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika.
[1] Nazwane zostało ono Wielkim Powstaniem, bo trwało czternaście lat, aż do roku 1274, a zjednoczone plemiona Pruskie w walce z Krzyżakami poparli także: król Litwy Mendog, książę pomorski Świętopełk, książę nowogrodzki Aleksander Newski, książęta żmudzcy.
[2] frombork.pl
[3] katedra-frombork.pl
[4] O długości około 97 m, szerokości od 12 m (prezbiterium) do 22 m (główny korpus) i wysokości od posadzki do zwornika sklepienia 16,5 m.
[5] frombork.art.pl
[6] Dwa kilometry za miastem, na tzw. Górze Żurawiej, od 2015 roku funkcjonuje również muzealny Park Astronomiczny, w którym organizowane są m.in. nocne obserwacje nieba przy pomocy instrumentów, jakimi posługiwali się astronomowie od XVI wieku po dzień dzisiejszy (frombork.edu.pl).