Przedstawione poniżej trzy warmińskie szlaki pielgrzymkowe (łosier – jak mawiali dawni Warmiacy), to propozycja zaprezentowana przez dr Martę Chyl we wrześniu 2013 roku podczas konferencji „Odkrywamy Warmię na nowo” zorganizowanej przez Starotę Lidzbarskiego na Zamku Biskupów Warmińskich. Stąd też zaczynają się one w historycznej stolicy regionu – Lidzbarku Warmińskim.
„Warmia to malownicza kraina o bogatej przeszłości historycznej. Choć początkowo jej obszar zasiedlały ludy pogańskie, to z upływem czasu stała się ona wzorem chrześcijaństwa, przywiązania i patriotyzmu w trudnych czasach. Ten związek przejawia się w krajobrazie krainy, który oprócz pól, lasów, rzek i jezior tworzą także obiekty sakralne. Dominują strzeliste wieże kościelne, kaplice, przydrożne kapliczki i krzyże. (…)
Wiara od dawien dawna stanowiła istotny element w życiu mieszkańców na Warmii. Mogli oni nawet oddać swoje życie w jej obronie. To przywiązanie do chrześcijaństwa przejawia się w krajobrazie historycznej krainy, gdzie dominują liczne budynki i budowle o charakterze sakralnym. Niemal w każdej wiosce powstały kaplice filialne lub kościoły, w których mogli spotykać się wierni. Przy drogach wznoszono kapliczki i krzyże. Małgorzata Jackiewicz-Garniec, olsztyńska historyk sztuki i zabytkoznawca, opisuje: „ze względu na występowanie charakterystycznych kapliczek, kaplic czy krzyży przydrożnych bez map historycznych można rozpoznać terytorium Warmii”.
Turystyka religijna polega głównie na odwiedzaniu obiektów sakralnych (sanktuaria, kościoły, klasztory), uczestnictwie w procesjach, odpustach, uroczystych nabożeństwach oraz pielgrzymkach do miejsc świętych, związanych na przykład z papieżem Polakiem, kardynałem Wyszyńskim, objawieniami. Na Warmii najpopularniejszy i najczęściej odwiedzany jest szlak pielgrzymkowy przez sanktuaria (Chwalęcin, Gietrzwałd, Głotowo, Krosno, Stoczek Klasztorny, Święta Lipka). Pielgrzymi równie często uczestniczą w wycieczkach do Fromborka, Reszla, Bisztynka, Lidzbarka Warmińskiego i Olsztyna, gdzie mieszczą się historyczne zamki, kościoły, klasztory oraz cmentarze. (…)
Na Warmii najwięcej jest zabytkowych kapliczek przydrożnych, szczególnie w gminach o charakterze wiejskim: Lubomino, Dywity i Dobre Miasto. W miastach i większych miejscowościach dominują kościoły (łącznie 130 obiektów). Wyróżniającą się grupę zabytków pod względem ich liczby stanowią kaplice i cmentarze. W historii Warmii obiektom sakralnym oprócz funkcji kościelnych przypisywano także funkcję obronną, szczególnie w czasie wojen, na przykład warowny zespół katedralny we Fromborku. W wojewódzkim rejestrze zabytków znajdują się także niepowtarzalne i unikalne obiekty. Związane są one, na przykład, z przebywaniem znanych osób, wydarzeniami historycznymi lub historią gminy. Przykładem może być wieża Kopernika z prywatnym obserwatorium oraz kustodia i kuria we Fromborku, gdzie obecnie mieści się muzeum Mikołaja Kopernika, Sanktuarium w Krośnie z figurką Matki Bożej z Dzieciątkiem, Sanktuarium Maryjne w Stoczku Klasztornym, gdzie więziony był kardynał Stefan Wyszyński, lub kalwaria warmińska, czyli zespół 14 kaplic, kaplica modlitwy Pana Jezusa w Ogrójcu oraz grota Matki Bożej z Lourdes.
Zabytki sakralne sklasyfikowano według liczby występowania w poszczególnych gminach warmińskich. Najmniej obiektów zabytkowych wpisanych do wojewódzkiego rejestru znajduję się w gminach Świątki oraz Braniewo, a także w gminie miejskiej Braniewo, miejskiej Lidzbark Warmiński oraz Kiwity. W czterech wschodnich gminach (Bisztynek, Reszel, Kolno, Biskupiec), dwóch gminach powiatu lidzbarskiego (Orneta, Lidzbark Warmiński) oraz w gminie Jonkowo i Stawiguda liczba zabytków jest w przedziale między 15 a 29 obiektów. W pasie gmin ze wschodu na zachód (Purda, Olsztyn, Dywity, Dobre Miasto, Lubomino) liczba obiektów zabytkowych jest największa. Najliczniej występują one w gminie Dobre Miasto (59 obiektów). To budynki zarówno o charakterze wiejskim (na przykład przydrożne kapliczki) jak i miejskim (na przykład monumentalne kościoły). Na uwagę zasługuje także gmina Frombork, w której znajduje się najwięcej zabudowań kościelnych. Niegdyś stanowiły główną siedzibę kapituły warmińskiej[1].„
- łosiera 1. Lidzbark Warmiński – Lubomino – Orneta – Pieniężno – Płoskinia – Braniewo – Frombork
- łosiera 2. Lidzbark Warmiński – Dobre Miasto – Dywity – Jonkowo – Olsztyn – Gietrzwałd
- łosiera 3. Lidzbark Warmiński – Kiwity – Bisztynek – Reszel [– Święta Lipka]
[1] M. Chyl, Turystyka pielgrzymkowa na Warmii, w: Odkrywamy Warmię na nowo, Lidzbark Warmiński 2013, s. 90-103.