Zgodnie z przepisami Kodeksu prawa kanonicznego o „urzędowym” statusie sanktuarium decyduje erygujący je dekret miejscowego ordynariusza. Jego więc aprobata jest warunkiem koniecznym, aby ośrodek pielgrzymkowy znalazł się w
oficjalnym wykazie „kościołów lub innych miejsc świętych, do których pielgrzymują liczni wierni, z powodu szczególnej pobożności” (kan. 1230). W naszym kraju funkcjonuje ponad trzysta takich oficjalnych oraz prawie pięćset niemających oficjalnego zatwierdzenia ośrodków.
Te drugie trafiają jednak do oficjalnych wykazów diecezjalnych ze względu na wielowiekową tradycję, uroczystości odpustowe oraz znaczną liczbę przybywających do nich pątników – mieszkańców danego regionu oraz pielgrzymów. Jak zapisano w Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii, stanowią bowiem część „geografii” wiary i pobożności ludu Bożego, społeczności, która mieszka na określonym terytorium i która w duchu wiary pielgrzymuje do niebieskiego Jeruzalem.
Ze względu na rodzaj kultu Kodeks prawa kanonicznego wyróżnia sanktuaria: Pańskie (Męki Pańskiej), maryjne (z wizerunkami koronowanymi i niekoronowanymi) oraz świętych.
Najliczniejszą grupę stanowią sanktuaria Matki Bożej, których jest prawie pięćset pięćdziesiąt. Około stu osiemdziesięciu zarejestrowanych jest sanktuariów świętych i błogosławionych.
Trzecią grupę, liczącą ponad sto ośrodków pielgrzymkowych, stanowią sanktuaria Pańskie upamiętniające Jego życie i dzieło, z wizerunkami przedstawiającymi tajemnice życia Zbawiciela (Zwiastowanie, Wcielenie, Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Chrzest, Dzieciństwo, Przemienienie Pańskie, Mękę Pańską, Zmartwychwstanie oraz Wniebowstąpienie), krucyfiksami i obrazami przedstawiającymi Jego śmierć krzyżową oraz z replikami Świętych Schodów i Świętego Grobu. Do tego typu sanktuariów należą również kalwarie oraz kościoły i kaplice, w których przechowuje się relikwie związane z tajemnicą męki i śmierci Chrystusa (relikwie Drzewa Krzyża św. i narzędzi Męki Pańskiej), jak też sanktuaria Trójcy Świętej, eucharystyczne, Bożej Opatrzności oraz Bożego Miłosierdzia (które stanowią najliczniejszą grupę wśród sanktuariów Pańskich w naszym kraju).
Najwięcej ośrodków kultu religijnego znajduje się na obszarze dawnych dzielnic historycznych Korony Polskiej – głównie w południowej części Małopolski, w Wielkopolsce, na Mazowszu oraz na terenie historycznej Warmii (Świętej Warmii).
Na obszarze archidiecezji warmińskiej są obecnie 24 sanktuaria. W tej grupie na uwagę zasługują przede wszystkim dwa sanktuaria maryjne o zasięgu ponadregionalnym – w Gietrzwałdzie oraz Świętej Lipce (do grona sanktuarium o randze ponaddiecezjalnej zaliczane jest również sanktuarium maryjne w Stoczku Klasztornym). Pozostałe to sanktuaria o randze diecezjalnej (regionalnej) lub dekanalnej (lokalnej). Najstarsze z nich związane są z kultem Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej i powstały w XIV–XV wieku w Głotowie i Bisztynku. Większość sanktuariów Pańskich to sanktuaria pasyjne (Krzyża św.), które swoimi początkami sięgają okresu odnowy potrydenckiej. Warto również podkreślić, że w ostatnich latach na Warmii, w wyniku przede wszystkim translokacji kultu, powstały także nowe sanktuaria maryjne – Matki Bożej Fatimskiej (Biskupiec Reszelski, Braniewo, Korsze, Lubajny, Olsztyn i Rozogi) i dwa sanktuaria Miłosierdzia Bożego w Olsztynie[1] .
Udający się z pielgrzymką na Warmię pątnicy (jak i turyści) najchętniej udają się do polskiego Lourdes, do jedynego w kraju (i jednego z kilkunastu na świecie) miejsca objawień Matki Bożej – sanktuarium w Gietrzwałdzie, znajdującego się przy Bazylice Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (tę godność nadał kościołowi papież Paweł VI w roku 1970). Tu od 27 czerwca do 16 września 1877 r. Maryja objawiała się dwóm dziewczynkom, Justynie Szafryńskiej oraz Barbarze Samulowskiej, i przemawiała do nich po polsku, warmińską gwarą.
Nie mniej popularnym celem pielgrzymek, jak i turystyki religijnej jest Częstochowa Północy, posiadająca status Pomnika Historii (od 2018 r.) barokowa bazylika (Jan Paweł II, 1983) w Świętej Lipce – Sanktuarium Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny.
Oba sanktuaria zaliczane są do tzw. Świętych Miejsc Warmii, które są głównymi stacjami turystyczno-pielgrzymkowego Szlaku Świętej Warmii. Do nich zaliczane są najczęściej także zabytkowe świątynie, a zarazem sanktuaria w: Chwalęcinie, Głotowie, Krośnie, Stoczku Klasztornym i Tłokowie. Obowiązkowe cele pielgrzymek – z powodów religijnych, jak i podróży turystycznych – z poznawczych.
Łącznie w Archidiecezji Warmińskiej znajdują się dwadzieścia cztery sanktuaria stanowiące miejsca kultu i modlitwy: dziewięć to sanktuaria Pańskie, trzynaście – Maryi oraz dwa – Świętych Pańskich (św. Brunona w Bartoszycach oraz św. Rocha w Tłokowie).
Na terenie historycznej Świętej Warmii sanktuaria ku czci Chrystusa Pana znajdują się w: Bartągu (Bożej Opatrzności), Bisztynku (Najdroższej Krwi Pana Jezusa), Braniewie (Świętego Krzyża), Chwalęcinie (Męki Pańskiej), Głotowie (Najświętszego Sakramentu Chrystusa Eucharystycznego), Klebarku Wielkim (Sanktuarium Krzyża Świętego), Międzylesiu (Męki Pańskiej) oraz w olsztyńskich dzielnicach: Nagórki i Zatorze (Miłosierdzia Bożego).
Świętowarmińskie sanktuaria maryjne to, oprócz wspomnianych Gietrzwałdu i Świętej Lipki, także: Biskupiec Reszelski (Matki Boskiej Fatimskiej), Braniewo (Matki Boskiej Fatimskiej), Krosno (Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i Świętego Józefa) i Stoczek Klasztorny (Sanktuarium Matki Boskiej Królowej Pokoju). To także sanktuaria znajdujące się w kościołach w Olsztynie: Matki Boskiej Fatimskiej oraz Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej Matki Miłosierdzia. Pozostałe miejsca kultu maryjnego w Archidiecezji to Sanktuarium Matki Bożej Ostrobramskiej w Kętrzynie, Matki Bożej Fatimskiej w Korszach, Lubajnach i Rozogach oraz Matki Boskiej Szkaplerznej we Lwowcu.
Szczególne miejsce na tej liście zajmuje Matka Kościołów Archidiecezji Warmińskiej, Pomnik Historii Polski (1994) – Bazylika (Paweł VI, 1965) Archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Fromborku. Tu znajduje się wykonany na początku XVI wieku dawny ołtarz główny tej świątyni – ołtarz Madonny Fromborskiej, Naszej Fromborskiej Pani. W jego centralnej części znajduje się otoczona kultem, imponująca rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Drugim kościołem macierzystym Archidiecezji Warmińskiej jest Bazylika Współkatedralna Świętego Jakuba Apostoła w Olsztynie – główna świątynia rezydującego tu od roku 1945 biskupa warmińskiego, a od 1992 roku – arcybiskupa metropolity. Jego budowę ukończono na przełomie XIV i XV wieku. Jest najstarszą budowlą sakralną w mieście, a także unikatowym zabytkiem w skali całego regionu. W kościele znajdują się relikwie św. Wojciecha, które do Olsztyna trafiły prosto z Gniezna. 6 czerwca1991 roku świątynia była miejscem spotkania Jana Pawła II z przedstawicielami laikatu katolickiego (w roku 2004 papież nadał jej godność bazyliki mniejszej). Tego dnia, w czasie mszy odprawionej dla mieszkańców regionu, Ojciec Święty stwierdził: Warmia była zawsze wierna Bogu i Kościołowi katolickiemu, zasługując na zaszczytne miano Świętej Warmii. Świadczą o tym liczne kościoły, kaplice i krzyże przydrożne, kult Męki Pańskiej, w szczególności cześć oddawana Matce Najświętszej w Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Krośnie i Stoczku Warmińskim…
Podczas swojego pontyfikatu papież JP II do godności bazylik podniósł na Warmii jeszcze świątynie w: Dobrym Mieście (Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych, 1989), Kętrzynie (Świętego Jerzego, 1999), Braniewie (Świętej Katarzyny, 2001) oraz Stoczku Klasztornym (Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, 2004).
Współczesna sieć sanktuariów w Polsce jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji. (…) Każdego roku powiększa się o nowe sanktuaria i szlaki pielgrzymkowe, które przyciągają tysiące pątników. Należy przypuszczać, że proces ten nie osłabnie, awpływ na to będzie miał przede wszystkim rozwój kultu wyniesionych do chwały ołtarzy Polek i Polaków, renesans kultu świętych i błogosławionych „popularnych” w średniowieczu, rozwój szlaków pielgrzymkowych oraz powrót do tradycji pieszego pielgrzymowania. Należy również przypuszczać, że najbliższe lata przyniosą wzrost ruchu pątniczego zarówno w najważniejszych centrach pielgrzymkowych, jak i regionalnych oraz lokalnych sanktuariach w Polsce[2].
[1]Za: F. Mróz, Sanktuaria kościoła rzymskokatolickiego w przestrzeni sakralnej Polski, [w:] J. Latosińska, J. Mokras-Grabowska (red.), Kultura i turystyka – sacrum i profanum, Łódź 2016, s. 183-203.
[2]Tamże, s. 201.