Reszel już od 1254 roku należał do biskupa warmińskiego – w dokumentach wymieniany jako Castrum Ressel. W 1300 roku powstała przy krzyżackiej strażnicy osada handlowa. Jej szybki rozwój pozwolił kapitule warmińskiej i wójtowi biskupiemu Henrykowi z Lutr na wystawienie 12 lipca 1337 roku przywileju lokacyjnego miasta. W 1372 roku rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami. W tym czasie Reszel był już szybko rozrastającym się, trzecim co do wielkości – po Braniewie i Lidzbarku – miastem dominium. Z inicjatywy biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrode w 1505 roku rozpoczęto budowę nowych murów obronnych i fortyfikacji, które to umocnienia pomogły obronić miasto podczas szturmu wojsk krzyżackich w 1520 roku.
Największy rozkwit Reszla nastąpił w XVII wieku, w okresie baroku. Powstały tu liczne warsztaty malarskie i złotnicze, dzięki którym stał się znany jako miasto artystów. Stąd wywodzą się sławni rzeźbiarze, m.in. Krzysztof Peucker oraz rodzina Schmidtów, których prace do dziś zdobią wiele warmińskich kościołów.
W 1631 roku jezuici z Braniewa przejęli zabudowania klasztorne pozostałe po zakonie augustianów i utworzyli kolegium, w którym wykształciło się prawie sześć tysięcy absolwentów, katolików i protestantów. Szkoła w Reszlu miała mecenasa między innymi w osobie króla Jana Kazimierza, który utworzył specjalny fundusz stypendialny dla uczniów. Monarcha przeznaczał na potrzeby gimnazjum 6 tysięcy ówczesnych złotych polskich rocznie. Nauka w kolegium była bezpłatna; uczniowie, których nie stać było na opłacenie bursy, pracowali w szkolnym ogrodzie i gospodarstwie rolnym.
Rozwój gospodarczy i zamożność mieszczan pozwoliły im na wykupienie w 1655 roku miasta z rąk biskupa, a tym samym na wyjęcie go spod jego władzy. Niemniej zamek reszelski pozostał nadal jedną z rezydencji przewielebnych ordynariuszy warmińskich. W tym i bp. Ignacego Krasickiego, którego brat – Marcin był proboszczem tutejszej parafii.
Zamek biskupów warmińskich zbudowano w latach 1350-1401. Jednak już sto lat wcześniej, bo w roku 1241 stanęła tu pierwsza krzyżacka strażnica, ale była ona systematycznie niszczona podczas buntów pruskiego plemienia Bartów, którzy długo nie pogodzili się z podbojem i regularnie atakowali zakonną placówkę.
Na budowę murowanej warowni zdecydował się dopiero biskup Jan z Miśni, a po półwieku dokończył ją ordynariusz Henryk Sorbom. On też nadał mu ostateczny kształt – zamku zbudowanego na planie kwadratu, z dziedzińcem wewnętrznym i krużgankami. Część mieszkalna znajdowała się w skrzydłach południowym i wschodnim, pozostałe boki zamykał mur kurtynowy. W narożniku północno-zachodnim znajduje się wieża – obecnie nakryta dachem, wcześniej zwieńczona blankami. W latach 1648 i 1704 zamek został dwukrotnie splądrowany przez wojska szwedzkie. Rozebrano też w tym czasie część murów obronnych.
Po I rozbiorze Polski został zamieniony na więzienie. W zamkowych lochach przez prawie cztery lata więziona była między innymi Barbara Zdunk, ostatnia w Europie czarownica spalona na stosie.
Ta trzydziestokilkuletnia wówczas kobieta przybyła do miasta wraz ze swoim dwudziestoletnim kochankiem Jakobem Austerem na początku stulecia. Wkrótce jego uczucie do niej wygasło. Porzucona Barbara zagroziła zemstą niewiernemu kochankowi. Gdy w nocy z 16 na 17 września 1807 roku wybuchł w mieście pożar, w wyniku którego zajęło się sześć budynków i zginęło dwoje ludzi, podejrzenie o podpalenie padło na nią – bo spłonął także budynek, w którym mieszkał Jakob. Została oskarżona o wywołanie pożaru za pomocą czarów, a sąd miejski skazał ją na śmierć na stosie. Sprawa ciągnęła się kilka lat przechodząc przez wszystkie instancje odwoławcze sądownictwa pruskiego, aż do króla Fryderyka Wilhelma III, który ostatecznie wyrok zatwierdził. Wykonano go 21 sierpnia 1811 roku. Na Szubieniczej Górze zapłonął ostatni w nowożytnej Europie stos.
Dwa pożary w pierwszych latach XIX wieku spowodowały zniszczenia między innymi wieży głównej zamku. Obiekt został opuszczony na kilkanaście lat. W 1822 roku przekazano go gminie ewangelickiej, która poczyniła kolejne prace remontowe. Przebudowano skrzydło południowe na zbór, zmieniono elewacje, dobudowano szczyt z sygnaturką, rozebrano krużganki, a w skrzydle wschodnim umieszczono szkołę. W roku 1931 odbudowano wieże zamkowe, a w salach utworzono muzeum. Gruntowny remont został przeprowadzony w latach 1976-1985. Obecnie w zamku znajduje się hotel, a w miejscu dawnej kaplicy ewangelickiej w latach osiemdziesiątych XX wieku powstała Galeria „Zamek” w Reszlu – oddział Muzeum Warmii i Mazur, w którym eksponowane są jego zbiory sztuki współczesnej[1].
Reszelski zamek jest nie tylko perłą średniowiecznej architektury obronnej, ale i jedną z ikon Warmii. Jego charakterystyczną sylwetkę publikuje niemal każde wydawnictwo promocyjne regionu.
Niemniej ikoniczny dla warmińskiego krajobrazu jest również dominujący nad miastem budynek świątyni świętych Piotra i Pawła – rzymskokatolickiego kościoła parafialnego należącego do dekanatu Reszel archidiecezji warmińskiej.
Od czasu budowy w latach 1360-1402 świątynia kilkukrotnie płonęła i była odbudowywana – nie zachowała więc jednorodnego stylu gotyckiego. Stąd też i jej wnętrze ma XIX-wieczny wystrój[2]. Wspaniałe doznania estetyczne zapewnia jednak wysoka kościelna wieża. Z niej roztacza się panorama, pozwalająca kontemplować urodę tej, jednej z najpiękniejszych miejscowości Warmii, w której czas jakby się zatrzymał, i która emanuje swoim spokojem. Reszel był pierwszym polskim miasteczkiem, które w lipcu 2004 roku przystąpiło do ruchu Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittaslow[3], czyli Dobrego Życia, w których czas płynie powoli, bez pośpiechu, blisko natury. Obecnie do organizacji należy większość z historycznych miasteczek warmińskich. Jego członkami wspierającymi są też Powiat Olsztyński oraz Województwo Warmińsko-Mazurskie, na terenie którego znajduje się większość z aktualnie ponad trzydziestu SlowCities[4] w Polsce.
Z wieży kościoła czy zamku można dojrzeć sześciokilometrowy trakt pielgrzymkowy z Reszla do Świętej Lipki. Jego ozdobą jest piętnaście barokowych kapliczek drogi różańcowej, pochodzących z połowy XVIII wieku, a zlokalizowanych niemal naprzemiennie po obydwu stronach drogi wśród wiekowych, przydrożnych lip. Zbudowane w tej samej konwencji architektonicznej, zawierają płaskorzeźby drogi krzyżowej, przy których odmawiano modlitwy różańca podczas częstych niegdyś pieszych łosier do świętolipskiego sanktuarium.
[1] zamek-reszel.com
[2] reszel.pl
[3] cittaslow.org
[4] cittaslowpolska.pl