W krajobraz Świętej Warmii wpisane są nie tylko kapliczki będące świadectwem szczerej i gorliwej wiary mieszkańców tej krainy, lecz również liczne gotyckie ceglane kościoły wybudowane w wieku XIV i na początku XV. Wtedy właśnie w powstającym państwie zakonu krzyżackiego, po podzieleniu w 1243 roku jego ziem na cztery diecezje i stłumieniu powstań plemion pruskich, rozpoczęła się zakrojona na szeroką skalę akcja osadnicza. Na wyludnione w wyniku działań wojennych ziemie, w tym te obejmujące diecezję warmińską, zaczęto sprowadzać osadników.
Północną Warmię zasiedlali, często docierający tu drogą morską, głównie Niemcy, na ziemie południowe przybywali przede wszystkim Polacy z Mazowsza. W aktach lokacyjnych nowo powstających miejscowości ustalano nie tylko obszar wsi, jej granice, przywileje i obowiązki mieszkańców, w tym sołtysa, lecz również często umieszczano zapis o powołaniu parafii i wskazywano jej uposażenie. Wioski, szczególnie te zakładane w wieku XIII i w pierwszej połowie wieku XIV, często lokowano na terenach zamieszkałych już dawniej przez Prusów i to oni stanowili w wielu przypadkach większość jej mieszkańców. Erygowanie licznych parafii, ze wskazaniem budowy kościołów, miało wiec pełnić również rolę chrystianizacyjną wśród żyjących dotychczas w pogaństwie dawnych mieszkańców tych ziem.
Na Szlaku Świętej Warmii nie brakuje więc przepięknych, zabytkowych wiejskich kościołów. Podziwiając je, można zadać sobie jednak pytanie, który z nich jest najstarszy i którą parafię założono jako pierwszą. Większość badaczy uważa, że to zaszczytne miano przysługuje kościołowi oraz parafii w Ełdytach Wielkich (niem. Gross Elditten). Ta niewielka wieś znajduje się obecnie w powiecie lidzbarskim przy drodze wojewódzkiej nr 593 prowadzącej z Miłakowa do Reszla, tuż nad rzeką Pasłęką, która właśnie tu, na zachodzie, wyznacza granicę historycznej Warmii.
Historia Ełdyt Wielkich rozpoczyna się w 1289 roku. Wtedy to, na ziemiach zajmowanych dawniej przez plemię Warmów, ówczesny biskup warmiński Henryk Fleming na pruskim polu osadniczym Elditten założył wieś. W akcie lokacyjnym określił jej powierzchnię na 110 łanów oraz umieścił zapis o powstaniu parafii. Ziemię tę, wraz z nowo powstałą wsią, biskup przekazał w darze swojej siostrze Walpurgis i zięciowi Konradowi Wendepfaffe. Od drugiej połowy wieku XVII do początków XX (lata 1667-1908) majątek ziemski w Ełdytach pozostawał w rękach rodu Hattyńskich (później von Hatten). Warto tu nadmienić, iż z tego rodu, lecz z gałęzi zamieszkującej w majątku Lemity, pochodzi Andrzej Stanisław Hatten, biskup warmiński w latach 1838-1841. W 1908 roku majątek ziemski obejmujący około 650 hektarów, przeszedł w posiadanie rodziny von Strachowsky i należał do nich do końca II wojny światowej.
Godną uwagi atrakcją turystyczną Ełdyt Wielkich jest kościół pod wezwaniem świętego Marcina z Tours wybudowany w I połowie XIV wieku (pierwsza wzmianka o proboszczu tej parafii pochodzi z 1345 roku). Niewielką świątynię, orientowaną, z prostokątną nawą zbudowano z polnego kamienia, masywne ściany są podtrzymywane przez kamienne szkarpy. Od strony wschodniej dostawiono trójboczne prezbiterium. W założeniu budowla, poza funkcjami sakralnymi, miała być również w razie potrzeby miejscem schronienia dla okolicznej ludności, gdyż zachodnie wejście do kościoła, poza masywnymi drzwiami, zabezpieczone było dawniej także drewnianą kratą (tzw. broną).
Gruntowne odnowienie i zarazem powiększenie budowli przeprowadzono w drugiej połowie XIX wieku. Podniesiono mury zewnętrzne świątyni nadbudowując je cegłą, nad prezbiterium wykonano krzyżowo-żebrowe sklepienie, nawę nakryto stropem oraz powiększono okna, nadając im neogotycki kształt. Od południa dostawiono do bryły kościoła kaplicę, a od północy boczną kruchtę (przedsionek nad wejściem). Dodatkowo dobudowano w zakończeniu prezbiterium trójboczny szczyt zwieńczony sterczynami, a w zachodniej części dachu umieszczono niewielką sześcioboczną wieżyczkę. W efekcie tych zmian bryła kościoła uzyskała obecny, trochę eklektyczny wygląd.
Wystrój świątyni jest neogotycki. W prezbiterium uwagę przykuwa witraż przedstawiający Tron Łaski. W tym przedstawieniu Bóg Ojciec trzyma zdjętego z krzyża Syna, a nad Nimi unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. W prawym bocznym ołtarzu znajduje się rzeźba św. Walentego datowana na drugą połowę XVI wieku, a w lewym – pieta, czyli figuralne przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach ciało Jezusa zdjęte z krzyża. Warto zwrócić także uwagę na rzeźby przedstawiające św. Rocha i św. Józefa z dzieciątkiem – obie z XVIII wieku. Ściany boczne zdobią obrazy, w tym dwa późnobarokowe ukazujące św. Walentego i Ukrzyżowanie. W posadzkę wmurowano płytę nagrobną zmarłego w 1634 roku orneckiego burgrabiego Jana Nenchena.
W sąsiedztwie kościoła na niewielkim wzgórzu znajduje się dwór dawnych właścicieli majątku, obecnie w rękach prywatnych. Wybudowano go w drugiej połowie XIX wieku w stylu klasycystycznym. Jest budowlą jednokondygnacyjną, podpiwniczoną, jedynie ryzality umieszczone od strony frontu i ogrodu mają po dwa piętra. Całość założenia wymaga, niestety, gruntownego remontu. Podziwiając architekturę dworu, warto przystanąć na chwilę przed żeliwnym obeliskiem poświęconym pamięci Wilhelma von Strachowsky’ego, syna właścicieli majątku, który zginął w pojedynku w wieku 22 lat.
O ulotności, kruchości i nieprzewidywalności ludzkiego żywota świadczy również historia, pochodzącej z Ełdyt Wielkich, Doroty Zeger. W 1747 roku staruszka stanęła przed sądem w Ornecie oskarżona o czary i kontakty z diabłem. Została skazana na śmierć przez spalenie na stosie. Ówczesny właściciel majątku w Ełdytach – Teodor von Hatten – zmienił wyrok. Najpierw kat ściął jej głowę toporem, a dopiero później ciało kobiety spalono.
Podobnie jak na całej Warmii, tak i w Ełdytach Wielkich, znajdują się tradycyjne przydrożne kapliczki. Na szczególną uwagę zasługuje znajdująca się przy drodze prowadzącej do dworu. Na cylindrycznym słupowym podeście umieszczono kamienną figurę Chrystusa. Dźwigany przez niego krzyż podkreśla męczeński charakter Jego śmierci, zaś trzymane w prawej dłoni jabłko zwieńczone krzyżem odnosi się do boskiej władzy nad światem. Kapliczka otoczona jest żelaznym kutym ogrodzeniem. Aby zobaczyć kolejną, musimy się wybrać na półkilometrowy spacer brukowaną drogą w kierunku Wysokich. Tam, w cieniu drzew, znajduje się, datowana na rok 1890, neogotycka kapliczka maryjna. Została wykonana z czerwonej cegły i przyciąga uwagę ozdobnym, schodkowym szczytem.
Miejscowość Ełdyty Wielkie leży na uboczu głównych szlaków turystycznych Warmii. Warto jednak poświęcić swój czas, aby poznać historię tej wsi, dzieje jej mieszkańców i zobaczyć na własne oczy najstarszy, wiejski warmiński kościół, o którym w swoim Ilustrowanym przewodniku po Mazurach Pruskich i Warmii wydanym w 1923 roku Mieczysław Orłowicz wspominał: …dalej na zachód na granicy Warmji nad Pasarją Eldity (Elditten) z bardzo starym kościołem zbudowanym z granitu…