Historia Dobrego Miasta sięga średniowiecza. Powstało na początku XIV wieku, w ramionach rzeki Łyny, pośród bagien i rozlewisk, w miejscu osady pruskiego plemienia Gudde (od którego wywodzi się jego niemiecka nazwa Gudestat, a później Guttstadt). Prawa miejskie otrzymało 26 grudnia 1329 roku z rąk biskupa warmińskiego Henryka Wogenapa, stając się ważnym ośrodkiem jego dóbr. W kilka lat po lokacji miasto otoczono potężnymi murami obronnymi z basztami, z których do dziś zachowała się tzw. Baszta Bociania. System obronny miasta wzmocniły, przypominające swą bryłą średniowieczny zamek, zabudowania gotyckiego zespołu kolegiackiego powstałego w latach 1357-1389.
Ze względu na postępujący proces kolonizacji środkowej i południowej Warmii, wiosną 1341 roku biskup Herman z Pragi przeniósł swoją siedzibę z Braniewa do bardziej centralnie położonej Ornety. Przy dawnej siedzibie biskupiej w Pierzchałach 17 lipca 1341 roku ustanowił natomiast kolegium jedenastu kanoników wspierających biskupa oraz fromborską kapitułę katedralną w administracji kościelnej i politycznej diecezji. Jedyną taką kolegiatę na ziemiach państwa krzyżackiego.
Od 1343 roku funkcjonowała ona w Głotowie, aby ostatecznie – aktem z 20 listopada 1347 roku – przenieść się do Dobrego Miasta[1]. Wkrótce stała się też trzecim co do wielkości właścicielem ziemskim na Warmii.
Najważniejszym elementem zespołu budynków kolegiackich w Dobrym Mieście jest kościół Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych. Powstał w latach 1359-1389 w południowo-zachodniej części miasta. Jest to jeden z najpiękniejszych kościołów halowych na Warmii i druga co do wielkości świątynia na tych ziemiach, ustępująca swoimi rozmiarami tylko katedrze we Fromborku. Ma długość 61,5 m, szerokość 25,5 m i wysokość 18 m do sklepienia oraz ponad 42 m do kalenicy dachu. Od strony zachodniej kościół jest połączony z masywną czworoboczną wieżą.
Olbrzymich rozmiarów wnętrze ma postać typowej dla Warmii trójnawowej hali bez wydzielonego prezbiterium. Pary ośmiobocznych filarów dzielą wnętrze na siedem przęseł zwieńczonych pięknymi sklepieniami gwiaździstymi. Kościół ma też nadal bogate gotyckie i barokowe wyposażenie, mimo iż w latach 1872-1882 bazylika została poddana regotyzacji, podczas której zniszczono bezpowrotnie wiele zabytków.
Z piętnastu oryginalnych ołtarzy zachowało się do dzisiaj pięć, kolejne cztery to dzieła pseudogotyckie z końca XIX wieku.
Ołtarz główny powstał w latach 1743-1748 z fundacji biskupa Adama Stanisława Grabowskiego. Zdobią go monumentalne rzeźby męczenników Wojciecha i Stanisława, dzieło Krzysztofa Perwangera.
W południowej nawie bocznej znajduje się najstarszy zabytek świątyni, ołtarz mariacki – tryptyk z około 1430 roku, dawniej będący elementem ołtarza głównego. W jego dolnej części złożone są relikwie św. Innocentego (św. Jana Nepomucena), sprowadzone uroczyście z Rzymu 29 września 1739 roku przez infułata żółkiewskiego Jerzego Mockiego z Dobrego Miasta. Fakt ten upamiętnia kamienna tablica wmurowana w ścianę.
W nawie północnej znajduje się późnogotycki tryptyk z około 1500 roku z rzeźbioną grupą św. Anny Samotrzeć, wykonaną przez uczniów Wita Stwosza.
Przy drugim filarze południowym – ołtarz św. Sebastiana z 1642 roku, obecnie czczony jako ołtarz Madonny Dobromiejskiej. Po przeciwległej stronie znajduje się ołtarz Trójcy Świętej z końca XVII wieku, z wybitną późnogotycką rzeźbą Tronu Łaski z przełomu XV i XVI wieku.
Niewątpliwą atrakcją kościoła są jego organy z początku XVII wieku. Po zniszczeniach ostatniej wojny, w latach 80. zostały one poddane gruntownemu remontowi, a właściwie przebudowie połączonej z modernizacją i stanowią obecnie instrument koncertowy, 49-głosowy; posiadają 3522 piszczałki (z czego 960 z poprzedniego instrumentu). Dzięki nowoczesnemu, rozbudowanemu prospektowi odbywają się tu liczne koncerty muzyki organowej.
Pozostałości dawnego wyposażenia kolegiaty można zobaczyć także w bibliotece kapitulnej, która pełni funkcję muzeum i jest udostępniona zwiedzającym. Bogaty skarbiec i księgozbiór uległ niestety rozproszeniu po ostatniej wojnie. Zbiory biblioteczne zagrabiły wojska szwedzkie Gustawa Adolfa, które w 1627 roku zniszczyły miasto.
Na jubileusz 600-lecia ukończenia budowy, doceniając wybitną wartość zabytkową, liturgiczną i pielgrzymkową, 19 maja 1989 roku papież Jan Paweł II obdarzył kościół tytułem i godnością bazyliki mniejszej.
Do gmachu świątyni przylegają dawne budynki kapitulne, stanowiące zwarty czworobok z malowniczym wewnętrznym dziedzińcem. Część północną zajmuje kościół, od zachodu i południa znajdują się budynki mieszkalne kanoników, od wschodu pozostałość dawnego domu biskupów, zakrystia i brama w kierunku miasta.
Kolejnym zabytkiem sakralnym z pewnością wartym zobaczenia w Dobrym Mieście jest greckokatolicka cerkiew św. Mikołaja.
Wzniesiony w stylu barokowym kościół powstał w 1741 roku, za zgodą bp. Krzysztofa Andrzeja Szembeka, na miejscu zburzonej pięć lat wcześniej kaplicy przycmentarnej z końca XVI wieku. Przez długie lata pełnił on funkcję kaplicy dla nieodległego szpitala. Po wojnie kościół był świątynią filialną głównej parafii dobromiejskiej. W 1958 roku stał się cerkwią parafii greckokatolickiej św. Mikołaja (od 1992 roku z siedzibą w Lidzbarku Warmińskim), co związane było z potrzebami duszpasterskimi ludności przymusowo przeniesionej na te tereny w ramach akcji „Wisła”.
Na jej wyposażenie nadal składają się piękne barokowe ołtarze, w tym jeden niezwykle cenny, pochodzący z 1600 roku.
Nieopodal od cerkwi św. Mikołaja znajduje się utrzymany
w stylu neoromańskim dawny zbór ewangelicki, wzniesiony na potrzeby diaspory protestanckiej Dobrego Miasta i okolic w latach 1830-1834. Od czasu zaboru na Warmii zaczęli licznie pojawiać się niemieccy ewangelicy, faworyzowani przez pruską władzę, dążącą do germanizacji tych terenów. Projekt budowli powsta w pracowni wybitnego niemieckiego architekta Karola Fryderyka Schinkla. Wzorowany był na jego planach podobnego obiektu w Ornecie.
Po opuszczeniu tych ziem przez ludność niemiecką, od zakończenia ostatniej wojny obiekt nie pełni już funkcji liturgicznych. Obecnie jest siedzibą miejskiego Centrum Kulturalno-Bibliotecznego[2].
Jak na całej Warmii, także i w Dobrym Mieście obejrzeć można wiele typowych przydrożnych kapliczek, wybudowanych przeważnie na przełomie XIX i XX wieku.
Niezwykła w swej architekturze jest barokowa kapliczka z 1740 roku znajdująca się tuż przed miastem, naprzeciwko drogi do Tuławek. Jej trzy pełnołukowe nisze tworzą rodzaj tryptyku: w dwóch bocznych znajdują się figury Maryi, środkowa wnęka to druga drewniana kapliczka typu skrzynkowego z umieszczonymi w niej różnymi elementami wotywnymi.
Nietypowa jest też z pewnością kapliczka przy ul. Grunwaldzkiej, ze względu na neoromańską stylistykę zastosowaną w formie kolumn i łuków arkad. W 1993 roku wpisana została do rejestru zabytków.
Inną wpisaną do rejestru jest kapliczka znajdująca się na rozwidleniu dróg do Ornety i Lidzbarka Warmińskiego. W dużej półkolistej wnęce znajduje się figurka Madonny.
O wadze tego rodzaju budowli na tym terenie może zaświadczać jeszcze jedna. Wybudowana w 2011 roku kapliczka przy ul. Pułaskiego, która dowodzi, że tradycja małej architektury sakralnej na tych terenach jest ciągle żywa.
Udając się drogą nr 51 w kierunku Lidzbarka warto zajrzeć do Smolajn, gdzie znajduje się letni pałac biskupów warmińskich, malowniczo usytuowany na skarpie ponad doliną Łyny.
Wieś została lokowana niezwykle wcześnie jak na dominium warmińskie, bo już w roku 1290. Jej przywilej lokacyjny wydał biskup warmiński Henryk Fleming. Na początku stanowiła dobra rycerskie, ale w XV wieku – już jako duży, dochodowy folwark – Smolajny stały się własnością biskupów warmińskich. Od tej pory ich znaczenie systematycznie rosło. W 1557 roku brat biskupa Stanisława Hozjusza – Jan przeniósł do istniejącego już wówczas pałacyku siedzibę komornictwa dobromiejskiego. Od roku 1626, ze względu na swe piękne położenie i okolicę obfitującą w zwierzynę, biskupi warmińscy mieli tu jedną ze swoich letnich rezydencji.
Obecny prosty barokowy pałac został wzniesiony przez przedostatniego polskiego biskupa warmińskiego przed zaborami – Adama Stanisława Grabowskiego w latach 1741-1746. Jednak okres jego największej świetności przypada na rządy jego następcy – ostatniego XBW – Ignacego Krasickiego.
Dzięki „księciu poetów” Smolajny zaczęły tętnić życiem. Krasicki, znany ze swego zamiłowania do ogrodów, przez cały okres swojego panowania na Warmii (1767-1795) prowadził tu szeroko zakrojone prace zmierzające do ukształtowania ogromnego założenia krajobrazowego w stylu ogrodów angielskich. Gdy po 1780 roku przestał opuszczać Warmię na dłużej, Smolajny stały się jego ulubionym miejscem pracy i wypoczynku. To tu powstały najwybitniejsze dzieła oświeconego biskupa-poety, jak chociażby Święta miłości kochanej Ojczyzny.
Ślady dawnego założenia parkowego czytelne są wyraźnie do dziś. Zachował się ciekawy, zróżnicowany gatunkowo starodrzew, staw, fragmenty grobli, skarpy i aleje. Ostały się również wieża bramna i dobudowany do niej parterowy budynek mieszkalny. Na wzniesieniu od północno-zachodniej strony pałacu stoi dworek myśliwski z końca XVIII wieku. Sam pałac, ze względu na swój stan techniczny, jest zamknięty i czeka na generalny remont[3].
[1] Funkcjonowała do roku 1811, kiedy rząd pruski nakazał rozwiązanie wszystkich zgromadzeń zakonnych i świeckich, w tym i kolegiaty. Jej reaktywacja nastąpiła dekretem prymasa Stefana Wyszyńskiego z 14 maja 1960 roku.
[2] dobre-miasto.com
[3] Zob. Krótka historia pałacu w Smolajnach, domwarminski.com