6.B. Czerwonka -> Lidzbark Warmiński

Pierwszą stacyjką na tej trasie była wieś sołecka Zerbuń położona nad jeziorem o tej samej nazwie. W sierpniu 1914 roku także tu, w rejonie Czerwonka – Zerbuń – Biesowo, miały miejsce walki pomiędzy wojskami niemieckiego kajzera i rosyjskiego cara.

Między Zerbuniem a Biesówkiem położonym 3 km na wschód, pobojowisko z r. 1914, gdzie Rosjanie ponieśli klęskę. Dwa rzędy mogił – w dłuższej spoczywają polegli niemieccy, w krótszej rosyjscy żołnierze ¹. Wśród tych pierwszych wielu Polaków, gdyż walczyły tu pułki poznańskie i z Prus Królewskich.

Biesówek leży nad długim i dużym jeziorem Tejstymy. We wsi zabytkowa neogotycka kapliczka zbudowana w roku 1825 z dzwonnicą, a także cmentarzyk prawosławny z okresu pierwszej wojny światowej na którym spoczywa 17 żołnierzy rosyjskich.

W niewielkim oddaleniu od jeziora, 2 km na północ [od Czerwonki] wieś Biesowo z nowym kościołem. Poprzednio był tu kościół gotycki z XVI w. z granitu i cegły ze schodkowym przyczółkiem apsydy, który posiadał renesansowy wielki ołtarz z r. 1612 ² z obrazem św. Mikołaja i grobowiec Baltazara Niedźwiedzkiego († 1688), starosty biskupieckiego.

Świątynię tę wyświęcił w 1580 roku biskup Marcin Kromer. Spłonęła na początku XX wieku. Wcześniejszy kościół, który wybudowano tu najprawdopodobniej zaraz po założeniu wsi, uległ zniszczeniu w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-1521.

Wyróżnia się on krzyżowo-żebrowym sklepieniem, witrażami i bogatym wnętrzem. Znaleźć w nim można takie „skarby” jak barokowy krucyfiks, barokowe świeczniki, gotycko-renesansowy kielich z 1606 r., zegar z XVIII wieku oraz rzeźbę „Madonna z Dzieciątkiem”. Obecny neogotycki kościół jest perłą architektury tego okresu z unikalną zewnętrzną amboną, z której między innymi ksiądz Natelbowski – proboszcz Ramsowa w języku polskim wygłaszał kazania odpustowe do uczestników warmińskiej łosiery. Ambona jest usytuowana po prawej stronie wieży przy wejściu głównym. Naprzeciwko kościoła mieści się zabytkowy cmentarz z licznymi nagrobkami i krzyżami z końca XIX wieku oraz kwaterą wojenną z okresu I wojny światowej. Odwiedzając wieś warto również zwrócić uwagę na dziewiętnastowieczny młyn oraz niepowtarzalny krajobraz ³.

Historia obu osad zaczęła się 24 lipca 1354 roku, gdy rycerze Mikołaj i Santirme otrzymali od biskupa warmińskiego Jana z Miśni 60 łanów ziemi. Ci podzielili je na dwie części. Na większej założyli wieś czynszową Biesowo, zaś na mniejszej – folwark szlachecki Biesówko. Ponad sto lat później obie osady przeszły w posiadanie kapituły dobromiejskiej.
Obecnie Biesowo znane jest przede wszystkim z odbywającej się od 2007 roku w sierpniu imprezy kulinarno-kulturalnej: Warmińskiej Uczty Pierogowej. Propaguje ona produkt regionalny – dzyndzałki z hreczką i skrzeczkami ⁴, czyli tradycyjne pierogi warmińskie nadziewane farszem z twarogu i ugotowanej kaszy gryczanej (hreczki) kraszone chrupkimi skwarkami z boczku (skrzeczki) i wytopionym z niego tłuszczem z przyprawami (majerankiem i czosnkiem).

Jeziorany ⁵, miasteczko z niemiecka zwane też Zyborkiem⁶ . Powstało w r. 1338 w okolicy zwanej Tłokowią w ówczesnym dokumencie. Przedtem istniał tu zamek drewniany, w miejsce, którego wystawili biskupi w l. 1350-1400 murowany. W wojnie trzynastoletniej zajęli go Polacy, przy czym w r. 1462 miało miasto zostać spalone i złupione przez Krzyżaków. Losy Jezioran były o tyle oryginalne, że w latach 1455-1461 były one w ręku najemnych czeskich wojsk husyckich pod wodzą Reszki, który stąd podejmował nawet wyprawy na Dobre Miasto. Ustąpili dopiero po złożeniu im okupu, a zachował się odnośny dokument z podpisami ich pełnomocników Henryka z Czwartku, Mikulasza z Kladrub, Henryka z Kroszkowa i Mikulasza ze Zburczyna.

W r. 1783 zamek spalił się od pioruna, po czym ruinę rozebrano. Zachowało się tylko wschodnie skrzydło i parter wieży. Sąsiednie domy oparte są na fundamentach murów przygródka. Także z dawnych murów miejskich pozostały tylko fragmenty w południowym rogu, resztę wraz z bramami rozebrano w XIX w.

Najcenniejszym zabytkiem miasta jest kościół św. Bartłomieja, trzynawowy gotyk z XIV w. z niedokończoną wieżą i dwoma schodkowymi przyczółkami, z których wschodni, jak zwykle na Warmii, zastępuje apsydę ⁷. Założenie halowe, sklepienie w nawie głównej i w nawach bocznych gwiaździste. Na środkowym zworniku herb biskupa Szembeka, inne mają rzeźby i polichromię. Gotyckie drzwi do zakrystii z kołatką w psiej paszczy. Okazały, pod sklepienie sięgający wielki ołtarz barokowy z r. 1734 z obrazami św. Bartłomieja i Wieczerzy Pańskiej. Bardzo dobre są też zdobiące ołtarz rzeźby.
Boczne ołtarze i kazalnica barokowe i rokokowe, w ołtarzach św. Jan Nepomucena i Ukrzyżowania obrazy Kabatha z r. 1864-1866, a w ołtarzu Zdjęcie z Krzyża Steffgena (1893). Koło drzwi do zakrystii bardzo ładny rokokowy zegar z postaciami św. Piotra i Pawła.

W prawej nawie bocznej kamienne epitafium burmistrza Rogali z r. 1763 ⁸. Do najcenniejszych zabytków kościoła należy żelazny kandelabr z XVII w.
Na północ od miasta przy skrzyżowaniu gościńca do Dobrego Miasta i Lidzbarka barokowa kaplica św. Krzyża z roku 1677, z ówczesnym urządzeniem, które fundował proboszcz Szymon Niedźwiedzki († 1688).
Z Jezioran pochodził jako syn miejscowego szewca Jan Leo († 1635), autor historii Prus.

Ksiądz Jan Leo urodził się w Jezioranach w 1562 r. W roku 1587 rozpoczął studia w Seminarium Diecezjalnym w Braniewie. Był kapelanem na dworze biskupa warmińskiego, kardynała Andrzeja Batorego i wikariuszem w kaplicy zamkowej w Lidzbarku Warmińskim. W roku 1615 został mianowany przez bpa Szymona Rudnickiego honorowym kanonikiem w Dobrym Mieście. Właśnie tutaj zaczął pisać Dzieje Prus:

„Erazm Stella mówi, iż Pliniusz pisze, że Druzus Germanicus za Cesarza Tyberiusza, który cesarstwa dostąpił w szesnastym roku po urodzeniu Chrystusa, a panował dwadzieścia dwa lata, doszedłszy jako pierwszy do północnego morza, Prusy raczej napadł niż pokonał zbrojnie. To świadectwo Pliniusza byłoby dość pewne ku chwale krainy, gdyby mu się nie sprzeciwił Strabon, przecząc by Rzymianie przekroczyli Łabę i wtedy krainie nadana została nazwa Prusy.
Jakkolwiek się ma opowiadanie Pliniusza o podbiciu Prus dokonanym przez Druzusa, Prusy były w tym czasie znane Germanom i Rzymianom, lub nawet wcześniej, pod nazwą Glessaria, a także Austrasia lub Austrania. Zdaniem tegoż Pliniusza, który mówi, że na wyspach Północnych bursztyn nazywa się glessum, a Rzymianie wyspę wydającą bursztyn zwali Glessaria. Słowa Pliniusza o pochodzeniu bursztynu brzmią następująco. Powiada: Jest pewne, że rodzi się na wyspach Północnych Oceanu i przez Germanów nazywany jest glessum. Dlatego jedna z wysp, nazywana była z tego powodu przez naszych Glessavia, gdy cezar Germanik działał tam flotami, przez barbarzyńców Austrazją zwana. […]
Prusy są krajem północnym, za siódmym klimatem, pod szerokością pięćdziesiątego piątego stopnia. Najdłuższy dzień mają siedemnastu godzin i dziesięciu minut; noc najkrótszą sześciu godzin i pięćdziesięciu minut. Miarę tej nocy ma dzień, gdy jest najkrótszy; noc zaś najdłuższa ma długość najdłuższego dnia.
Kraj zalicza się do Sarmacji Europejskiej, w której jest Polska, Litwa, Rosja, Mazowsze, Żmudź, Łotwa, Semigalia i Wołosz. Wszystkie te ludy nazwę i pochodzenie wywodzą od Asarmaty, czyli Sarmaty, o którym wspominają Mojżesz i Józef, że był synem Istra lub Jaktana, wnukiem Sema, prawnukiem Noego”. ⁹

Nazwa miasta pochodzi od licznych jezior, aczkolwiek nie są one w tej okolicy ani tak liczne, ani tak wielkie jak dalej na Mazurach. Największe jezioro Luterskie kilka kilometrów długie i szerokie. Na jego południowym brzegu leżą duże lasy, wśród których znajduje się jez. Kikity. Niedaleko dworca w Jezioranach leży mniejsze jezioro Ławki, cały ich szereg ciągnie się także w pn.-zachodniej stronie miasta, wśród nich jezioro Kokowo, a ich szereg kończy położone 8 km od Jezioran jezioro Blanki mające 7 km długości, lecz z powodu bezleśnych brzegów niezbyt malownicze. W jeziorze Kokowo i Prapy odkryto budowle palowe. 3 km na zachód od Jezioran, koło Lekit wznosi się tzw. Święta Góra (179 m), gdzie miała stać niegdyś świątynia pogańska starych Prusów. Rozległy stąd widok na miasto i okolicę. Zachowały się tu jeszcze wały i rowy, a o tej górze krążą liczne legendy. Wedle jednej z nich zamek tutejszy zapadł się w jezioro Krokowskie [obecnie osuszone], a jego mieszkańcy zostali zamienieni w ryby. W sąsiedztwie jest druga góra ze śladami dawnej obronności.

2 km na północ leży Tłokowo, osada starsza od Jezioran, gdyż dała nazwę okolicy (Tłokowia). Polska nazwa pozwala się domyślać dawnego polskiego osadnictwa. Jest tu ładny gotycki kościół św. Jana z początków XV w. z ozdobnymi przyczółkami schodkowymi. Ołtarze barokowe z XVII w., tabernakulum rokokowe. W ołtarzu św. Józefa antepedium z wyciskanej skóry.

3 km dalej na pn.-wschód, przy drodze do Kramarzewa [Franknowa] stoi samotnie kościół św. Rocha¹⁰ wystawiony w miejscu, gdzie w 1652 r. znaleziono w ziemi cyborium miedziane. Obecny kościół wystawiony kosztem mieszczan z Jezioran w r. 1655 został wykończony w r. 1750, a poświęcony dopiero w r. 1790 przez biskupa Krasickiego ¹¹. Ma on ładny rokokowy wielki ołtarz z obrazem św. Rocha. Rokokowe są też ołtarze boczne z obrazami Ukrzyżowania i św. Jana. Koło kościoła kamienny krucyfiks z r. 1777.
10 km na zachód od Jezioran leży Radostowo z kościołem katolickim, zbud. w XIV w. Jest to ceglany gotyk z drewnianą wieżą polskiego typu. Wschodnia fasada ma ładny przyczółek schodkowy, również zakrystia i przedsionek. Wielki ołtarz barokowy z r. 1760 ma obraz św. Jerzego z r. 1762, pędzla Józefa Korzeniowskiego. W ołtarzu św. Anny rzeźby Schmidta z r. 1783. Kazalnica rokokowa, taka sama chrzcielnica, bogato i artystycznie ornamentowana, oraz organy, rzeźbione w r. 1770 przez Schmidta z Reszla. Najcenniejszym zabytkiem kościoła jest jednak ołtarzyk skrzydłowy zawieszony na prawo od wielkiego ołtarza, który ma znakomity obraz Niep. Poczęcia, obrazy na skrzydłach i ramy z prześliczną intarsją. Pochodzi z XVII wieku. Kościół jest otoczony murem, z kilku bramami, które zdobią rzeźby.

Dalej pociągi zatrzymywały się we Franknowie. Wieś, którą po zniszczeniu poprzedniej założył na nowo w r. 1565 biskup Hozjusz, który też fundował pierwotny kościół. Obecny, barokowy, fundował i poświęcił w r. 1751 biskup Adam Stanisław Grabowski, którego serce jest tu też pochowane. Poprzednio był tu kościół drewniany, w swoim czasie jedyny i ostatni na Warmii, który jednak raził biskupa Grabowskiego. Kościół tutejszy był poprzednio sklepiony, lecz sklepienie zawaliło się w r. 1843, po czym dano drewniany pułap. W wielkim ołtarzu, przejściowym z baroku w rokoko, dobry obraz patrona fundatora, św. Stanisława, wskrzeszającego Piotrowina, pędzla Józefa Korzeniowskiego. Boczne ołtarze rokokowe z obrazami Ukrzyżowania i M. Boskiej, takież organy i kazalnica.

W położonej 7 km na pd. wiosce Frączki jest neogotycki kościół filialny bez wieży z r. 1872. 6 km na pn. wschód leżą Prosity ze starym kościołem, który w r. 1844 został przebudowany. Ołtarze rokokowe, kazalnica i organy barokowe.
Ostatnie z nieistniejących już stacji na tej trasie to: wieś Czarny Kierz z kaplicą św. Jakuba z XVIII wieku. 3 km na pd.-zachód najdalej w tych stronach ku północy wysunięte jezioro Symsar oraz osada Tolniki Wielkie. 7 km na pd. – Żegoty, ze starym kościołem, odnowionym po pożarze w r. 1606. Ołtarze, chrzcielnica i organy barokowe¹² . W murze kościelnym ładna brama.
7 km na pd.-zachód Blanki ze starym kościołem¹³ , który w XIX w. otrzymał wieżę, drewnianą w górnej części. Pułap drewniany, urządzenie wewnętrzne rokokowe i barokowe. W 2000 roku, w trakcie prac konserwatorskich, odkryto na ścianach i stropie świątyni średniowieczne polichromie (zamalowane najprawdopodobniej jeszcze w połowie XV w.) – ornamenty ze stylizowaną wicią roślinną, geometryczne, krzyże, gwiazdki, i draperie.
Następny przystanek to Lidzbark Warmiński ¹⁴.

1. W okolicy znajdują się dwa cmentarze wojenne będące miejscem wiecznego spoczynku poległych w sierpniu 1914 r. Na północnym skraju wsi pochowanych jest 14 żołnierzy niemieckich z 61. pułku piechoty. Upamiętania ich murowana tablica z napisem: AM 26 AUGUST 1914 • FIELEN FÜR IHR VATERLAND oraz nazwiskami zabitych żołnierzy. Obok nich spoczywa także dziewięciu żołnierzy rosyjskich, w tym jeden oficer. Nekropolia określana jako Großer Kriegerfriedhof, zlokalizowana w odległości około 2,5 km na północ od wsi, to miejsce spoczynku 191 żołnierzy niemieckich i 154 carskich. ↩︎
2. Do czasu budowy kościoła neogotyckiego istniał ołtarz barokowy z ok. 1730 r. ↩︎
3. biskupiec.pl/dla-turysty/atrakcje-gminy ↩︎
4. Produkt wpisany na listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w dniu 9.08.2019 r. w kategorii Gotowe dania i potrawy w woj. warmińsko-mazurskim ↩︎
5. Okolice Szlaku Świętej Warmii: Jeziorany ↩︎
6. W języku niemieckim jego nazwa to Seeburg (See – jezioro, Burg – zamek). ↩︎
7. W 1912 roku przedłużono korpus o dwa przęsła wschodnie. ↩︎
8. W XVII i XVIII w. prym tu wiodła polska rodzina Rogalów, z której wyszło kilku burmistrzów, a wnosząc z epitafium w kościele, członkowie tej rodziny sprawowali różne godności na dworze biskupim oraz brali udział w wojnach w wojsku polskim. ↩︎
9. J. Leo, Dzieje Prus, tłum. J. Wojtkowski, Olsztyn 2008, s. 15-16, 17. ↩︎
10. Szlak Świętej Warmii: Tłokowo ↩︎
11. Część zachodnia budowli (neoromańska fasada) powstała w 1877 r. ↩︎
12. Obecny ołtarz neogotycki z 1912 r. ↩︎
13. Wieś Blanki założona została między 1333 a 1340 r. Już w pierwszym akcie lokacyjnym wspomniana jest kaplica, a obecny kościół pw. św. Michała Archanioła powstał na przełomie XIV i XV w. W XIX wieku świątynia została przebudowana i odnowiona. ↩︎
14. Patrz rozdział 10. ↩︎