13. Braniewo z okolicą

Braniewo – było za polskich czasów największym miastem Warmii¹ , jej stolicą, centrum handlu i przemysłu, ważnym ogniskiem kultury. Położone na niewielkim wzgórzu nad Pasłęką, 7 km od jej ujścia do morza, w miejscu, od którego zaczyna ta rzeka być spławną, było Braniewo dla Warmii małym Gdańskiem nadmorskim, a handel morski i żegluga rozwinęły się tu tak, że niegdyś należało miasto do związku hanzeatyckiego.

Jest to najstarsze miasto na Warmii i Mazurach. Zaraz w r. 1240 po zdobyciu kraju założyli tu Krzyżacy drewniany zamek, który od r. 1243 stał się rezydencją biskupów warmińskich. W czasie powstania Prusów w r. 1260 został zdobyty i prawdopodobnie zburzony, podobnie jak i zaczęta katedra św. Andrzeja. Dopiero po stłumieniu powstania w roku 1277 zostaje na nowo założony zamek i miasto, do którego sprowadzono kolonistów z Lubeki, i które rządziło się tamtejszym prawem miejskim. Braniewo składa się właściwie z dwóch miast – Starego Miasta na lewym brzegu Pasłęki, założonego w r. 1278 i Nowego Miasta, na prawym brzegu rzeki, założonego w r. 1342, które rządziło się prawem chełmińskim. Aż do upadku Polski posiadały one zupełną autonomię – odrębny magistrat, burmistrza i ratusz, nawet odrębne fortyfikacje i bramy.

Na wiek XIV i pierwszą połowę XV przypada wielki rozwój obu miast, które należały do Hanzy. Braniewo za krzyżackich czasów miało prawo składu na wszystkie prowincje Warmii, głównie len, zboże i płótno, a pozostałością tych czasów są duże spichlerze. Do r. 1340 był zamek tutejszy rezydencją biskupów, którą przeniesiono potem do Lidzbarka. W czasie wojny trzynastoletniej spalono Nowe Miasto i przedmieścia Starego Miasta, po czym blisko dwieście lat zażywało Braniewo spokoju, rozwijając swój handel i rosnąc w zamożność.

Spokój przerwała jedynie wojna z r. 1520, w której Krzyżacy zajęli Braniewo w noc noworoczną, po czym wytrzymali tu oblężenie przez Polaków, co przyczyniło się znacznie i do zniszczenia, i zubożenia miasta. Oblężeniem kierował Mikołaj Firlej, wojewoda sandomierski. O podniesienie kultury dbał szczególnie kardynał Hozjusz, który w r. 1565, jako przeciwwagę dla prądów reformacyjnych sprowadził jezuitów, którzy wnet utworzyli tu ognisko katolickie ruchu oświatowego i politycznego.

Wojny szwedzko-polskie fatalnie odbiły się na losach Braniewa, jako najbliższego Szwedom miasta w Polsce. W r. 1626 zdobył je Gustaw Adolf po jednodniowym zaledwie oblężeniu, a mimo to, że miasto złożyło 50 000 talarów okupu, wszystkie kosztowności kościołów i biblioteki wywieziono do Szwecji, gdzie znajdują się do dzisiaj. Szwedzi przybywali tu do r. 1635, dając się katolickiemu miastu srodze we znaki, a ustąpili dopiero po rozejmie sztumskim. Nowe Miasto i przedmieścia spalili wówczas Szwedzi, bojąc się ataku Polaków, a Stare Miasto otoczyli nowoczesnymi warowniami. Widać je na sztychu z r. 1635, który daje znakomity widok ówczesnego Braniewa. Po ich odejściu w r. 1637 nadał Władysław IV miastu nowy herb. Herb miasta otrzymał z herbu Wazów kłosy, a z herbu ówczesnego biskupa Szyszkowskiego dwa półksiężyce ². W drugiej wojnie szwedzkiej 1655-1660 Szwedzi Braniewo zajęli, lecz nie popełniali tu takich gwałtów, gdyż jako lenno szwedzkie oddali je elektorowi brandenburskiemu. Tym gorzej obrabowali i zniszczyli miasto za Karola XII (1703-1709), po czym po ich ustąpieniu zdziesiątkowała jego ludność dżuma.
26 lutego 1807 po cofnięciu się Francuzów spod Iłowa przyszło pod Braniewem do bitwy, która toczyła się na linii Kocia Dolina – Rudłowo – Zawierz, a po której Francuzi zajęli Braniewo na kilka miesięcy, fortyfikując mosty na Pasłęce. Dopiero w początkach czerwca po zwycięstwach pod Spędami i Lidzbarkiem posunęli się naprzód.

W r. 1772 Prusacy zredukowali jego znaczenie ze stolicy autonomicznej Warmii do roli zwykłego miasta powiatowego, podporządkowanego pod każdym względem Królewcowi, co się przyczyniło do zastoju Braniewa. W r. 1816 obydwa miasta połączone wraz z przedmieściami w jedną całość miały 5123 mieszk. W następnych latach pięćdziesięciu ludność podwoiła się, w r. 1864 liczyło Braniewo 10 517 mieszk.
Aż do tego czasu było wciąż, podobnie jak niegdyś w Polsce, największym miastem Warmii – potem, przez budowę linii kolejowych, zaczyna je wyprzedzać Olsztyn.
Od 1853 roku miasto dysponowało połączeniem kolejowym z Królewcem, od 1857 – także z Gdańskiem. Okres ten przyniósł znaczący rozwój demograficzny Braniewa, które w momencie wybuchu II wojny światowej liczyło już prawie 19 tys. mieszkańców.

Dworzec kolejowy, punkt węzłowy czterech linii kolejowych, leży na wschód od miasta, po stronie dawnego Nowego Miasta. Wiodąca z tej strony ulica nosi nazwę Warmińskiej [obecnie Olsztyńskiej], gdyż przechodzi ona w gościniec na Warmię. Na jej skrzyżowaniu z gościńcem do Pieniężna, na cmentarzu katolickim stoi postawiona w czasie dżumy z r. 1710-1711 kaplica św. Rocha, barokowa. Wówczas cmentarz ten, podobnie jak w r. 1661 służył za cmentarz zadżumionych, gdyż innych zmarłych chowano koło kościołów. Jej fundator ks. Trojan umarł też wówczas na dżumę. W barokowym ołtarzu obrazy patronów przeciw zarazie: św. Rocha, Rozalii i Sebastiana. W dalszym ciągu wkraczamy na bardzo długi Rynek Nowego Miasta…

Niestety, podobnie jak wielu innych miejsc na Warmii, nie ma już i Braniewa widzianego przez Mieczysława Orłowicza. W styczniu 1945 roku zostało ono niemal zupełnie zniszczone.
Pod koniec II wojny światowej Braniewo było jednym z ważniejszych punktów strategicznych w systemie obronnym Prus Wschodnich. Był tu tzw. „trójkąt lidzbarski”, w skład, którego wchodziło 1100 bunkrów i umocnień fortyfikacyjnych rozlokowanych pomiędzy Zalewem Wiślanym, a Lidzbarkiem Warmińskim. Samo miasto leżało na ważnym szlaku komunikacyjnym łączącym Królewiec z Elblągiem. Gdy w styczniu 1945 roku Rosjanie podeszli pod Elbląg i zajęli Tolkmicko, a z drugiej strony otoczyli Królewiec, wojska niemieckie, a razem z nimi ludność cywilna znaleźli się w kotle.
Rozpoczęło się trwające dwa miesiące oblężenie z nalotami bombowymi i bombardowaniami. Początkowo naloty były niegroźne, jednak po zdobyciu Fromborka, gdy front zbliżył się na kilka kilometrów od miasta, zniszczenia stały się dotkliwsze. Miasto było zapchane od uciekinierów – ostatni pociąg do Elbląga odjechał 21 stycznia. Ucieczka przed Rosjanami prowadziła wyłącznie przez Zalew Wiślany.

Walki o Braniewo okupione zostały olbrzymimi stratami po obydwu stronach. Rosjanie stracili w tym rejonie (Mamonowo, Braniewo, Frombork) blisko 21 tysięcy żołnierzy. Niemców zginęło znacznie więcej. Szacuje się, że około 50 tysięcy cywilów utonęło w wodach Zalewu Wiślanego. Piękne jeszcze niedawno Braniewo leżało w gruzach. Był to wyrok śmierci dla dawnej stolicy Warmii, szczególnie, że los miasta był niepewny. Granica ze Związkiem Radzieckim zmieniana była kilkukrotnie i to na niekorzyść Polski. Miasto zostało splądrowane i cały majątek wywieziony na wschód. W dodatku zniszczono drogi, zamknięto dla żeglugi Zalew Wiślany i zamknięto granicę z ZSRR ³.

Nie tylko zniszczenia sięgające 85 proc. zabudowy, zmieniły charakter miasta. W toku działań wojennych zostało ono również wyludnione. Mieszkańcy musieli opuścić je na rozkaz władz niemieckich, a ci, którzy powrócili tu z wojennej tułaczki, zostali wkrótce – na mocy postanowień międzynarodowych – wysiedleni do Niemiec przez władze polskie. Ocalałe z pożogi domy zasiedlili nowi ludzie – napływający stopniowo polscy osadnicy.
Ogrom zniszczeń oraz niepewność losów sprawiły, że Braniewo praktycznie do tej pory podnosi się ze zniszczeń wojennych i powojennej dewastacji. Mieszkańcy stopniowo przywracają mu jego genius loci, ducha sławnego i znaczącego niegdyś grodu.
Wprawdzie prowadzone w latach 50. rozbiórki ruin oraz wprowadzenie do śródmieścia typowej zabudowy blokowej zniszczyły zabytkowy charakter centrum miasta, ale puste po dzień dzisiejszy place zaświadczające o skutkach wojny, pozwalają na stopniową restaurację kolejnych kwartałów w najcenniejszych historycznie i urbanistycznie obszarach Braniewa.
Najlepszym przykładem takich działań jest odbudowa głównej świątyni miasta, jednego z piękniejszych budynków sakralnych na Warmii, a także pomnika burzliwych jego dziejów.

Najcenniejszym jest kościół farny (św. Katarzyny). Budowano go w l. 1346-1381, jako murarze byli czynni Berndt i Perkun, jako cieśla mistrz Jan. Kościół zasklepiono i wieżę wykończono ok. r. 1450. W r. 1520 w czasie wojny z Krzyżakami ucierpiał kościół liczne szkody, po czym go do r. 1536 restaurowano. Ostatnia restauracja pochodzi z lat 1890-1897.

Jest to okazały trzynawowy gotyk z wielobocznym zakończeniem chóru, nad którym dano w r. 1858 przyczółek gotycki schodkowy. Osobno stała potężna wieża o 60 m wys. połączona z kościołem za pośrednictwem dwóch po jej bokach dobudowanych kaplic. Kościół ma założenie halowe, sklepienie gwiaździste….

Jego odbudowa ze zniszczeń poczynionych w czasie ostatniej wojny trwała kilkadziesiąt lat. Aż do roku 1979 były to tylko ruiny, które kilkakrotnie chciano zrównać z ziemią. Przełom nastąpił dopiero po przekazaniu go przez władze PRL diecezji warmińskiej. Pozwoliło to na rozpoczęcie restauracji świątyni. Już 24 grudnia 1981 roku odprawiono w niej pierwsze nabożeństwo. Dla podkreślenia znaczenia kościoła i pracy włożonej w jego odbudowę, w 2001 roku papież Jan Paweł II nadał mu tytuł bazyliki mniejszej ⁴.
W świątyni znajduje się między innymi grób bpa Pawła Legendorfa, jedynego ordynariusza warmińskiego pochowanego w Braniewie.

Kościół posiada kilka nagrobków, z których najcenniejszym historycznie i artystycznie jest grobowiec biskupa Legendorfa (1458-1467), którego poddanie się Polakom w r. 1464 zmusiło Krzyżaków do pokoju toruńskiego w r. 1466 i oddało Warmię Polsce. Grobowiec ten umieszczony w prawej nawie. W swoim rodzaju na Warmii jedyny, jest późnogotycką płytą z brązu, z postacią biskupa, ornamentem i napisem, a wyszła ona, podobnie jak wiele współczesnych płyt tego rodzaju w katedrach w Krakowie, Gnieźnie i Poznaniu, ze słynnej pracowni Piotra Vischera z Norymbergi. Fundował ją w r. 1494 biskup Łukasz Watzenrode.

Opisana przez M. Orłowicza płyta przetrwała pożogę wojenną i obecnie eksponowana jest w sali Wielkiego Refektarza zamku w Lidzbarku Warmińskim. Mniej szczęścia miała reszta wyposażenia kościoła, która uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu.

W sąsiedztwie kościoła farnego stał nad Pasłęką zamek biskupi, który widzimy jeszcze na ilustracji z r. 1635. Powstał on w r. 1279, a do r. 1340 był rezydencją biskupów warmińskich. W końcu XIV w. zburzyli go częściowo zbuntowani mieszczanie, po czym został na ich koszt odbudowany. W r. 1811 umieszczono tu szkołę ludową, potem zakład wychowawczy, wreszcie seminarium nauczycielskie. Gdy zaś budynek był na te cele nieodpowiedni, rozebrano go, stawiając na jego miejscu w r. 1873 katolickie seminarium nauczycielskie. Z dawnego zamku zachowała się tylko brama gotycka.

Przerobione na budynek szkolny resztki biskupiego zamku spłonęły w trakcie ostatniej wojny, a w r. 1958 ostatecznie rozebrano jego ruiny. Ocalała wyłącznie wieża bramna, uważana obecnie za najstarszą budowlę na Warmii. Jej dolna część powstała pod koniec wieku XIII, najwyższą, trzecią kondygnację nadbudowano w XVII stuleciu. W latach 2019-2020 poddana gruntownym pracom konserwatorskim, jest obecnie jedną z atrakcji turystycznych. Zlokalizowano w niej punkt informacji turystycznej, a z tarasu na jej szczycie można podziwiać panoramę miasta.
Mury miejskie Starego Miasta, zachowały się jeszcze po części do dzisiaj, rozebrano jedynie bramy i większość baszt.

Kolegium jezuitów w Braniewie [Collegium Hosianum] było co do czasu pierwsze w Polsce. Dla walki z reformacją sprowadził ich tu w r. 1565 kardynał Hozjusz, a stąd dopiero poszli oni do dwóch następnych kolegiów w Wilnie (1568) i Jarosławiu (1571). Prowadzona przez nich szkoła średnia ściągała nie tylko młodzież szlachecką z Warmii, ale i z dalszych stron Polski. Burzyński, regent koronny, darował im swą bogatą bibliotekę, którą jednak w r. 1626 złupili Szwedzi i wywieźli do Uppsali, gdzie się do dziś znajduje.

Po kasacie klasztoru jezuitów kolegium to zamieniono w r. 1811 na gimnazjum rządowe katolickie, a w r. 1818 utworzono tu nadto Liceum Hosjanum, jako rodzaj wyższego studium dla teologów warmińskich z wydziałem teologicznym i filozoficznym. Mieści się ono w dawnym kolegium jezuickim, które zajmowało szereg kamienic koło swego kościoła, a wśród nich tzw. Kamienny Dom trzypiętrowy budynek barokowy z r. 1693 z ładną fasadą i portalem. W r. 1702 stał tu kwaterą Karol XII. W gimnazjum tutejszym w XIX w. było sporo uczniów Polaków, dla których wykładano język polski.
Mieści się tu seminarium duchowne, które ma w bibliotece stary psałterz z ładnymi miniaturami. Biblioteka ta, założona w r. 1563 przez biskupa Hozjusza, ma obecnie 25 000 tomów, w tym mnóstwo rzeczy polskich i Polski dotyczących. Przy bibliotece są też zbiory archeologiczne, numizmatyczne i przyrodnicze.

W wyniku działań wojennych częściowo zniszczony budynek kolegium popadał w ruinę. Sąsiadujące z nim m.in. kościół gimnazjalny oraz budynek seminarium rozebrane zostały już w 1956 r. Jednak od roku 1964 znów jest placówką edukacyjną. W wyremontowanych w latach 1960-1973 pomieszczeniach wiedzę zdobywają obecnie uczniowie Zespołu Szkół Zawodowych im. Jana Liszewskiego. Mieści się tu również niewielkie Muzeum Ziemi Braniewskiej.
Po 1945 roku, w nowych warunkach politycznych i z uwagi na zniszczenia wojenne, zmiany ludnościowe oraz przeniesienie centrum administracyjnego do Olsztyna, diecezja nie była w stanie wznowić działalności katolickiego seminarium w Braniewie. Dopiero w październiku 1949 roku zostało ono reaktywowane w Olsztynie i obecnie funkcjonuje jako Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum”.

Poniżej miasta, na lewym brzegu Pasłęki leży kościół św. Krzyża. Jest to budowla barokowa z kopułą, kryta miedzią, o założeniu krzyżowym centralnym (długość i szerokość po 26,5 m) wybudowana w latach 1723-1747 kosztem biskupa Teodora Potockiego. Zewnątrz dość niepokaźny, wewnątrz robi miłe wrażenie z powodu utrzymania w jednolitym i harmonijnym stylu barokowym. Ołtarze barokowe mają już rokokową ornamentykę i rzeźby. Znajdują się w nich duże obrazy z połowy XVIII w. Ładnie i bogato rzeźbiona jest też kazalnica.
Znajdujący się w wielkim ołtarzu obraz Św. Trójcy, cieszący się sławą cudowności, ma swoją długą historię. Wisiał on niegdyś na dębie za miastem, a przestrzelony w r. 1626 ze swawoli przez szwedzkiego żołnierza miał spłynąć krwią. Gdy o tym cudzie dowiedział się Władysław IV, zarządził przeniesienie obrazu do Warszawy, co z wielką uroczystością nastąpiło w r. 1628. Dopiero w r. 1672 powrócił do Braniewa na miejsce dawnego dębu, gdzie tymczasem jezuici wystawili drewnianą kaplicę, w miejsce której stanął potem obecny kościół.

Przetrwał wojnę w wyjątkowo dobrym stanie, dlatego dziś wygląda jak w połowie XVIII wieku, gdy ukończono jego budowę i jak w latach 20. wieku XX, kiedy opiekujący się nim niemieccy redemptoryści⁴ dobudowali do niego jednorodny stylistycznie klasztor. Oni też ponownie rozpropagowali kult cudownego obrazu, który podupadł na początku XIX w. po kasacji zakonu jezuitów, którzy wcześniej opiekował się świątynią. A to oni stworzyli tu Sanktuarium Krzyża Świętego⁶.

Koło kościoła Konwent P.P. Katarzynek⁷, które mają w Braniewie klasztor już od XVI w., a wyszły z klasztoru beginek w Belgii ⁸. W klasztorze kaplica z r. 1858, gdzie przeniesiono z kościoła farnego obraz bł. Andrzeja Boboli. Klasztor słynie z wyrobu haftów kościelnych. Jest to dom macierzysty tego zakonu, którego klasztory, stąd kierowane, znajdują się nawet w Brazylii i Anglii.

1945 rok był dla sióstr katarzynek czasem największego w dziejach Zgromadzenia okresu cierpienia, prześladowań, w którym śmierć poniosły 102 siostry (z pośród nich dla szesnastu sióstr toczy się obecnie proces beatyfikacyjny). W głąb Rosji deportowano 28 sióstr, 41 wywieziono do Danii. 400 sióstr musiało opuścić Warmię. W gruzach legł pierwszy dom Zgromadzenia w Braniewie, pamiętający czasy Reginy Protman. Zarząd Generalny, mający od początku siedzibę w Braniewie, po okresie tułaczki, ostatecznie zostaje przeniesiony do Grottaferrata koło Rzymu. Na terenach Warmii, które ponownie powróciły do Polski, pozostaje zaledwie 90 sióstr katarzynek. Na gruzach powstaje nowa rzeczywistość.
Po zakończeniu wojny, dom przy ul. Moniuszki 7 w Braniewie, dawny nowicjat, stał się domem prowincjalnym Polskiej Prowincji Zgromadzenia. Tu również mieszczą się wspólnoty formacyjne postulatu i nowicjatu⁹.

Neogotycki, potężny gmach klasztorny, z kaplicą domową i murowanym ogrodzeniem, wybudowany w latach 1904-1906, mimo licznych uszkodzeń w wyniku bombardowań oraz dewastacji ocalał i został odremontowany.

Okolica. 7 km na północ od Braniewa, przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego, leżą wioski rybackie: Nowa i Stara Pasłęka. Okolica płaska, zaledwie 1 m n.p.m. Grunta powstałe w ciągu wieków z namułu Pasłęki nadają się znakomicie pod uprawę jarzyn.
Przy linii kolejowej do Elbląga leży stacja Chruściel (12 km na pd. od Braniewa¹⁰). We wsi kościół barokowy z lat 1719-1721 poświęcony przez biskupa sufragana Kurdwanowskiego. Ładnie kuty żelazny krzyż wieńczy fasadę wschodnią. Polichromia Weissa z Elbląga z końca XIX w. Wewnętrzne urządzenie barokowe, dość artystyczne, z czasów budowy. Płaskie sklepienie zdobi niezłe malowidło Wniebowzięcia. Na ścianie stary obraz św. Ignacego.
2 km na wschód nad Pasłęką leżą Trąbki, gdzie na tzw. Złotej Górze znaleziono w l. 1822 i 1837 złoty skarb monet z czasów cesarstwa rzymskiego, przywiezionych tu zapewne w zamian za bursztyn. 2 km na północ od Trąbek, nad Pasłęką, leżą Pierzchały z bogatym w zabytki kościołem¹¹, który należy do najstarszych na Warmii, a w XIV w. był prawdopodobnie siedzibą kolegiaty, przeniesionej potem do Dobrego Miasta.

4 km na zachód od dworca w Chruścielu leży Wierzno Wielkie z kościołem fundacji Jakuba Barcza, burmistrza Braniewa z r. 1593, wykończonym jednak i poświęconym dopiero w r. 1702, przez biskupa Załuskiego. Na zachód, nad Baudą szańce z wojen szwedzkich oraz przedhistoryczne grodzisko.

W samym Braniewie przy ulicy Elbląskiej znajduje się największa w Europie wojenna nekropolia żołnierzy radzieckich poległych lub zmarłych w wyniku chorób i ran odniesionych w czasie II wojny światowej.
W 250 mogiłach zbiorowych i 20 indywidualnych spoczywa na nim ponad 31 tys. żołnierzy 2. oraz 3. Frontu Białoruskiego. Większość kwater jest bezimienna, ustalono tożsamość zaledwie niewielu, ponad 4 tys. żołnierzy. Cmentarz powstawał w latach 1945-1957, a jego budowę zakończono ostatecznie w 1968 r. Ostatni pogrzeb odbył się tu w lutym 2009 roku – pochowano wtedy szczątki żołnierza radzieckiego znalezione na pobliskim poligonie.
Cmentarz zajmuje 6,5 ha powierzchni i zbudowany jest na planie prostokąta. Kształt prostokąta mają też mogiły zbiorowe. W centralnym punkcie nekropolii znajduje się obelisk z piaskowca na niewielkim podwyższeniu obudowanym kamieniem. W narożach – dwie rzeźby przedstawiające grupę żołnierzy.

[1] Szlak Świętej Warmii: Braniewo.

[2] Współczesny herb Braniewa przedstawia na srebrnym polu zielone wzgórze i zieloną lipę z trzynastoma liśćmi. Po lewej stronie widnieje uskrzydlony dwunożny czerwony smok a po prawej czerwony jeleń. Rogi, pazury i kopyta jelenia są koloru złotego. Smok symbolizuje pogaństwo, jeleń – chrześcijaństwo. Trzynaście liści to symbol trzynastu lip stojących przed bramami miasta. Czerwień to wyraz hartu ducha, zieleń: miłość, radość i obfitość, złoto-żółty: wiara, stałość, mądrość, chwała.

[3] J. Marek, Braniewo 1945 – zapomniana masakra miasta, portel.pl, 25.03.2010.

[4] Zob. bazylikabraniewo.pl.

[5] Po wojnie kościół przejęli polscy redemptoryści.

[6] Zob. Szlak Świętej Warmii: Braniewo.

[7] Nowy klasztor katarzynek, przy obecnej ul. Moniuszki, wybudowano w 1904 r. Dawny budynek klasztorny nie istnieje.

[8] Kongregacja katarzynek została założona, niezależnie od beginek, w roku 1583 przez Reginę Protman.

[9] Za: katarzynki.org.pl.

[10] Przebiega przez nią droga wojewódzka nr 506.

[11] Po zniszczeniach wojennych pozostaje w ruinie. Wyposażenie, z wyjątkiem ołtarza późnogotyckiego, nie zachowało się.